Gayrisafi Yurt İçi Hasıla nasıl hesaplanır?
Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) Nasıl Hesaplanır?
GSYH, bir ülkenin belli bir dönemde ürettiği tüm nihai mal ve hizmetlerin piyasa değerinin toplamıdır. Kısaca, ülkenin ekonomik büyüklüğünü anlamak için baktığımız temel göstergedir. Peki, bu devasa rakam nasıl ortaya çıkıyor? Gelin, en sık kullanılan üç ana yöntemine birlikte göz atalım.
- Üretim Yöntemi (Katma Değer Yöntemi)
Bu yöntemde, ekonomideki tüm üretim birimlerinin (şirketler, çiftçiler, serbest meslek sahipleri vb.) ürettiği mal ve hizmetlerin değerinden, bu üretimi yapmak için kullandıkları ara mal ve hizmetlerin değerini çıkarırız. Elde ettiğimiz bu farka "katma değer" denir. Tüm sektörlerin toplam katma değerini topladığımızda GSYH'yi buluruz.
Örnek: Diyelim ki bir fırın, 100 TL'lik un alıp 300 TL'lik ekmek satıyor. Bu fırının ürettiği katma değer 300 TL - 100 TL = 200 TL'dir. Eğer buğday üreticisi de maliyeti 20 TL olan buğdaydan 50 TL kazanıyorsa, onun katma değeri 30 TL'dir. Ülkedeki tüm bu üretim adımlarının katma değerlerini topladığımızda GSYH'ye ulaşırız. Bu yöntemin güzelliği, her aşamadaki üretimi ayrı ayrı yakalamasıdır.
Deneyimlerime göre, özellikle tarım, sanayi ve hizmet sektörlerinin katma değerlerinin doğru tespiti, bu yöntemin güvenilirliği için kritik. Örneğin, bir tarım ürününün tarlasından markete gelene kadar geçirdiği her aşama (işleme, taşıma, paketleme) ayrı ayrı katma değer yaratır.
- Harcama Yöntemi
Bu yöntem, ekonomideki tüm harcamaların toplamına bakar. Yani, bir ülkede üretilen tüm mal ve hizmetler mutlaka birileri tarafından harcanır mantığına dayanır. GSYH, temelde şu dört ana harcama kaleminin toplamıdır:
- Kişisel Tüketim Harcamaları (C): Hanelerin mal ve hizmetlere yaptığı harcamalar (yiyecek, giyecek, konut kirası, sağlık harcamaları vb.).
- Brüt Yatırım Harcamaları (I): Firmaların yeni makine, teçhizat, bina yatırımları ve stoklarındaki değişimler.
- Kamu Tüketim ve Yatırım Harcamaları (G): Devletin mal ve hizmet alımları ile kamu yatırımları (köprüler, yollar, savunma harcamaları vb.).
- Net Dış Ticaret (NX): İhracatımızdan (X) ithalatımızı (M) çıkardığımızda elde ettiğimiz rakam (X - M).
Formül olarak GSYH = C + I + G + (X - M) şeklinde ifade edilir.
Örnek: 2023 yılında Türkiye'de hanelerin yaptığı tüm harcamalar (C), şirketlerin yeni fabrika binaları ve makinelere yaptığı yatırımlar (I), devletin okullara, hastanelere, yollara yaptığı harcamalar (G) ve sattığımız malların değeri (ihracat) eksi aldığımız malların değeri (ithalat) (NX) toplandığında GSYH'yi verir. Kısaca, ülkenizde dönen paranın ne kadarının nereye harcandığına bakmaktır.
Pratik olarak baktığımda, tüketici güven endeksi gibi veriler kişisel tüketim harcamaları hakkında iyi bir ipucu verir. Yatırımlar ise sanayi üretim endeksi ve inşaat izinleri gibi göstergelerle takip edilebilir.
- Gelir Yöntemi
Bu yöntem, ekonomide elde edilen toplam gelirin ne kadar olduğunu hesaplar. Üretim süreci sonucunda ortaya çıkan değerin, faktör gelirlerine (emek, sermaye, toprak, girişimcilik) nasıl dağıldığına bakar.
GSYH bu yöntemle hesaplanırken genellikle şu bileşenler toplanır:
- Çalışanların Ücret ve Maaşları: İşgücüne ödenen tüm ücretler.
- Sermaye Gelirleri: Kira, faiz, kar gibi sermayenin üretim sürecine katkısından elde edilen gelirler.
- Üretim ve İthalattan Alınan Vergiler: Dolaylı vergiler (KDV, ÖTV gibi) üretim maliyetine eklendiği için gelir olarak sayılır.
- İşletme Fazlası ve Karma Gelir: Şirketlerin karı ve serbest meslek sahiplerinin gelirleri gibi.
Örnek: Bir şirketin ürettiği değerin bir kısmı çalışanlarına maaş olarak ödenir, bir kısmı sahiplerine kar olarak kalır, bir kısmı devlete vergi olarak ödenir. Bu gelirlerin tümünü topladığınızda, yani ülkedeki herkesin ve her şeyin kazandığı toplam parayı bir araya getirdiğinizde GSYH'yi bu yöntemle de bulabilirsiniz.
Deneyimlerime göre, bu yöntemin en hassas noktası, gayri resmi ekonomiyi ve kayıt dışı geliri hesaba katmaktır. Bu nedenle resmi istatistiklere ulaşmak zaman zaman zorlayıcı olabilir.
Özetle, hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın, temel amaç bir ülkenin ekonomik faaliyet hacmini doğru bir şekilde ölçmektir. Üretim, harcama ve gelir yöntemleri birbirini tamamlayan ve birbirini kontrol eden yaklaşımlardır. Bir ülkede GSYH'nin artması, genellikle o ülkede üretimin ve refahın arttığına işaret eder.