Fiziksel ve kimyasal değişimler nelerdir örnek?

## Fiziksel ve Kimyasal Değişimler: Hayatımızın Ta Kendisi

Yaşadığımız dünyada sürekli bir değişim hali var, değil mi? Sabah uyandığından akşam yatana kadar farkında olsan da olmasan da bir sürü değişim yaşıyorsun. Bu değişimleri iki ana kategoriye ayırıyoruz: fiziksel değişimler ve kimyasal değişimler. Gel, bunları biraz daha yakından tanıyalım ve günlük hayatımızdaki yerlerini görelim.

### Fiziksel Değişimler: Maddenin Sadece Görünüşü Değişir

Fiziksel değişimler, bir maddenin sadece dış görünüşünün değiştiği ama öz yapısının, yani kimliğinin aynı kaldığı değişimlerdir. Öyle ki, çoğu fiziksel değişimde maddeyi eski haline döndürmek mümkündür.

* Hal Değişimleri: Su donduğunda buz olur, buzu ısıttığında tekrar su olur. Burada suyun kimyasal yapısı değişmez, hala H₂O'dur. Bu, en sık karşılaştığımız fiziksel değişimlerden biridir. Buzun erimesi için 0°C'ye ihtiyacın var, suyun kaynaması için ise 100°C'ye (deniz seviyesinde). Bu sıcaklıklar değişimin gerçekleştiği eşik değerleridir.

* Donma: Sıvıdan katıya geçiş. (Örn: Buz kalıbına koyduğun suyun donması)

* Erime: Katıdan sıvıya geçiş. (Örn: Dondurmadan çıkardığın dondurmanın erimesi)

* Buharlaşma/Kaynama: Sıvıdan gaza geçiş. (Örn: Tenceredeki suyun kaynamasıyla buharlaşması)

* Yoğuşma: Gazdan sıvıya geçiş. (Örn: Sabah arabaların camlarında oluşan buğunun damlacıklara dönüşmesi)

* Süblimleşme: Katıdan doğrudan gaza geçiş. (Örn: Kuru buzun oda sıcaklığında doğrudan gaza dönüşmesi)

* Kırağılaşma: Gazdan doğrudan katıya geçiş. (Örn: Çok soğuk havalarda bitkilerin üzerinde oluşan kırağı)

* Şekil Değişiklikleri: Bir kağıdı yırtmak, bir hamuru yoğurmak, bir metali bükmek hep fiziksel değişimlerdir. Kağıt hala kağıttır, hamur hala hamur, metal hala metaldir. Sadece şekilleri değişmiştir.

* Kesme, Yırtma, Ezme, Bükme: Maddeyi farklı şekillere sokma. Bir demir çubuğu bükersen de demirdir, ikiye bölsen de demirdir. Kimliği değişmemiştir.

* Çözünme: Tuzun veya şekerin suda çözünmesi de fiziksel bir değişimdir. Tuz hala tuz, su hala sudur. İkisini buharlaştırma yöntemiyle tekrar ayırabilirsin. Bir bardak suya yaklaşık 36 gram tuz ekleyip tamamen çözebilirsin (20°C'de). Bu bir sınırdır, daha fazla eklersem çözünmeden dibe çökecektir.

Deneyimlerime göre, bir şeyin fiziksel mi yoksa kimyasal mı değiştiğini anlamanın en iyi yolu, onu eski haline döndürmeye çalışmaktır. Eğer kolayca ve maddenin özünü bozmadan eski haline getirebiliyorsan, büyük ihtimalle fiziksel bir değişim söz konusudur.

### Kimyasal Değişimler: Maddenin Kimliği Tamamen Değişir

Kimyasal değişimler ise bir veya daha fazla maddenin tamamen yeni özelliklere sahip farklı maddelere dönüştüğü değişimlerdir. Bu değişimlerde maddenin kimliği değişir ve genellikle eski haline döndürmek çok zordur, hatta imkansızdır. Kimyasal değişimler sırasında genellikle ısı, ışık veya ses gibi enerji açığa çıkar ya da enerji alınır.

* Yanma: En bilindik kimyasal değişimdir. Odunun yanması, mumun yanması, doğalgazın yanması gibi olaylarda odun, mum veya doğalgaz, oksijenle birleşerek kül, karbondioksit, su buharı gibi tamamen farklı maddelere dönüşür. Bir odun yandığında geriye sadece kül kalır, o külü tekrar oduna çeviremezsin. Bir mum yandığında mumun bir kısmı karbondioksit ve suya dönüşür.

* Bu değişimlerde genellikle alev, duman, koku ve ısı gibi gözle görülür belirtiler vardır. Örneğin, kömürün yanması sırasında yaklaşık 29.5 MJ/kg enerji açığa çıkar.

* Paslanma: Demir metallerin zamanla oksijen ve suyla reaksiyona girerek kırmızı-kahverengi renkte paslanması da kimyasal bir değişimdir. Demir (Fe) oksijen (O₂) ve su (H₂O) ile tepkimeye girerek demir(III) oksit (Fe₂O₃) gibi pas bileşiklerine dönüşür. Paslanmış bir demiri tekrar saf demire döndürmek oldukça zordur. Bir demir parçası, nemli havada yaklaşık 3-6 ay içinde belirgin şekilde paslanabilir.

* Çürüme ve Bozunma: Meyvelerin olgunlaştıktan sonra çürümesi, sütün ekşimesi, besinlerin bozulması hep kimyasal değişimlerdir. Bu süreçlerde mikroorganizmalar devreye girerek besinlerin yapısını değiştirir ve bizim için zararlı olabilecek maddeler oluşturur. Bir elma çürümeye başladığında, içerisindeki şekerler ve vitaminler farklı kimyasal bileşiklere dönüşür.

* Pişirme: Yiyeceklerin pişirilmesi de kimyasal değişimlere örnek verilebilir. Yumurtanın haşlanması sırasında protein yapısı değişir ve eski haline döndürülemez. Ekmek yapımındaki mayalanma süreci de bir kimyasal reaksiyondur. Bir yumurta piştiğinde, içindeki proteinlerin denatürasyonu olur.

* Asit-Baz Reaksiyonları: Limon suyunun (asit) karbonat ile tepkimesi sonucu kabarcıkların çıkması (karbondioksit gazı) kimyasal bir değişimdir. Bu tepkime, bir asit ile bir bazın nötralleşme reaksiyonuna bir örnektir.

Kimyasal değişimleri gözlemlediğinde, genellikle bir renk değişimi, gaz çıkışı (kabarcıklar), ısı veya ışık değişimi, çökelti oluşumu gibi belirtiler arayabilirsin. Bu belirtiler, maddenin kimliğinin değiştiğinin güçlü işaretleridir.

### Deneyimlerime Göre Hayatımızdaki Değişimler

Günlük hayatımızda bu iki tür değişimi sürekli olarak yaşıyoruz.

* Mutfakta: Makarna haşlamak fiziksel bir değişimdir. Makarna hala makarnadır, sadece suyunu çekmiştir. Ancak makarnayı yakarsan, bu kimyasal bir değişim olur. Yanan makarna artık yenilebilir değildir ve eski haline döndürülemez. Yemeklerin pişirilmesi, yukarıda da bahsettiğim gibi, genellikle kimyasal değişimlerdir. Yoğurdun mayalanması da kimyasal bir değişimdir.

* Temizlikte: Deterjanların kiri çözmesi fiziksel bir değişimken, ağartıcıların lekeleri çıkarması kimyasal bir değişimdir. Ağartıcılar, lekeyi oluşturan renkli molekülleri kimyasal olarak parçalar.

* Doğada: Rüzgarın bir dalı kırması fiziksel bir değişimdir. Ama bir yaprağın sonbaharda sararıp dökülmesi, özündeki klorofilin parçalanmasıyla gerçekleşen kimyasal bir değişimdir. Bitkilerin fotosentez yapması da bir kimyasal değişimdir; karbondioksit ve suyu kullanarak şeker ve oksijen üretirler.

### Nelere Dikkat Etmelisin?

* Isı: Bir değişim sırasında ısı alınıyor veya veriliyorsa, bu genellikle kimyasal bir değişim olduğuna işaret eder.

* Gaz Çıkışı: Ani ve sürekli gaz çıkışı (kabarcıklanma) kimyasal reaksiyonların habercisidir.

* Renk/Koku Değişikliği: Maddenin renginde veya kokusunda belirgin bir değişiklik oluyorsa, kimyasal değişim gerçekleşmiş olabilir.

* Çözünürlük: Bir maddeyi başka bir madde içinde çözüyorsan ve madde kayboluyorsa, bu genellikle fiziksel bir değişimdir. Ancak bazen kimyasal reaksiyonlar da çözünmeye yol açabilir, bu yüzden diğer belirtilere de bakmak önemlidir.

Bu iki temel değişim türünü anlamak, çevrendeki dünyayı daha bilinçli gözlemlemeni sağlar. Hangi tepkimelerin gerçekleştiğini, neyin değiştiğini ve neden değiştiğini bilmek oldukça ilginçtir. Umarım bu bilgiler sana yardımcı olmuştur.