Belirtisiz isim tamlaması nasil bulunur?
Belirtisiz İsim Tamlaması Nasıl Bulunur?
Belirtisiz isim tamlamalarını bulmak aslında birkaç basit mantıkla oldukça kolay. Deneyimlerime göre, bu tür tamlamaları çözerken en etkili yöntem, iki ismin bir araya gelip bir bütün oluşturduğu durumlara odaklanmak.
- İki İsmin Bir Araya Gelmesi: Ne + Neyi/Kimin Soruları
Belirtisiz isim tamlamasının temel mantığı, bir isim (tamlayan) başka bir ismin (tamlanan) neye ait olduğunu, neyden yapıldığını ya da neyin durumu olduğunu belirtmesidir. Bunu anlamanın en pratik yolu, ilk isme "ne?" veya "neyi?" sorusunu sormaktır. Eğer ikinci isim bu sorulara cevap veriyorsa, büyük ihtimalle bir belirtisiz isim tamlamasıyla karşı karşıyasın.
- Örnek: "Çanta sapı"
- "Sap" neyin sapı? ->Çanta sapı. Burada "çanta" tamlayan, "sap" ise tamlanandır. İkisi de yalın haldedir ve tamlayan ilgi eki (-ı, -i, -u, -ü) almaz.
- Örnek: "Yemek odası"
- "Oda" ne odası? ->Yemek odası. Yine tamlayan "yemek", tamlanan "oda". İkisi de ek almamış.
- Örnek: "Gönül yarası"
- "Yara" ne yarası? ->Gönül yarası. Bu örnekte de "gönül" tamlayan, "yara" tamlanan.
Bu "ne?" sorusu, bazen "neyi?" veya "kimin?" şeklinde de karşımıza çıkabilir, özellikle somut varlıklar söz konusu olduğunda.
- Örnek: "Kitap kapağı"
- Kitap neyi? ->Kitap kapağı.
- Örnek: "Öğrenci defteri"
- Öğrenci kimin defteri? ->Öğrenci defteri.
Unutma, bu tür tamlamalarda tamlayan ek almaz ama tamlanan bazı ekler alabilir. Örneğin "kitapların kapağı" deseydin bu belirtili olurdu. Belirtisizlerde tamlanan da genellikle ek almaz ama bazen "-ı, -i, -u, -ü" gibi iyelik ekleri alabilir: "yaprakı", "gözü" gibi.
- Tamlayan ve Tamlananın Ek Alıp Almaması Kuralı
Belirtisiz isim tamlamasını ayırt etmenin en keskin noktası, tamlayanın ek almamasıdır. Tamlayanımız yani ilk isim daima yalın halde bulunur. İkinci isim, yani tamlanan ise genelde yalın halde olur ama bazı durumlarda iyelik ekleri (-ı, -i, -u, -ü) alabilir. Bu iyelik ekleri, tamlananın birinci isme ait olduğunu vurgular.
- Örnek: "Ev anahtarı"
- "Anahtar" kelimesi "anahtarı" şeklinde iyelik eki almış ama hala "ev" tamlayanına ait olduğu için belirtisiz isim tamlamasıdır.
- Örnek: "Bebek arabası"
- "Araba" kelimesi "arabası" şeklinde iyelik eki almış.
- Örnek: "Çocuk oyuncağı"
- "Oyuncak" kelimesi "oyuncağı" şeklinde iyelik eki almış.
Burada kritik olan nokta, tamlayan (ilk kelime) kesinlikle ek almamalıdır. Eğer "evin anahtarı" gibi bir ifade görüyorsan, bu belirtili isim tamlamasıdır çünkü tamlayan "-in" ekini almıştır.
- Tamlamanın Anlam Bütünlüğü
Belirtisiz isim tamlamaları, genellikle tamlayanın tamlanana bir özellik yüklediği veya tamlananın neye ait olduğunu gösterdiği durumlarda oluşur. Yani, bu iki kelime birleştiğinde ortaya çıkan yeni anlam, tek başlarına olduklarından farklıdır.
- Örnek: "Duvar saati"
- "Duvar" ve "saat" kelimeleri tek başına farklı anlamlar taşır. Ancak "duvar saati" dediğimizde, duvarın üzerine asılan özel bir saat türünden bahsediyoruz. Tamlanan, tamlayanın bir özelliğini taşıyor.
- Örnek: "Demir kapı"
- "Demir" bir madendir, "kapı" ise bir geçiş noktasıdır. "Demir kapı" dediğimizde ise kapının yapıldığı maddeyi belirtiyoruz.
- Örnek: "Soğuk hava"
- Bu bir belirtisiz isim tamlaması değil, sıfat-isim grubudur. Çünkü "soğuk" kelimesi "hava"yı niteleyen bir sıfattır. "Hava" kelimesine "ne havası?" diye soramayız.
Bu ayrımı yapmak için de aynı "ne?" sorusunu kullanabilirsin. "Hava ne havası?" sorusuna mantıklı bir cevap gelmez. Ama "Demir ne kapısı?" sorusuna "Demir kapısı" cevabını verebiliriz.
Pratik İpuçları
- Bir isim tamlaması bulduğunda, ilk kelimeye "ne?" veya "neyi?" diye sor.
- Cevap ikinci kelime ise ve ilk kelime ek almamışsa, bu büyük olasılıkla belirtisiz isim tamlamasıdır.
- Tamlanan iyelik eki almış olsa bile, tamlayan yalın haldeyse yine belirtisizdir.
- Sıfat tamlamalarıyla karıştırmamaya dikkat et. Sıfatlar isimleri niteleyip "nasıl?" sorusuna cevap verirken, belirtisiz isim tamlamaları "ne?" veya "neyi?" sorusuna cevap verir ve tamlayan ek almaz.