Festinger in bilişsel çelişki kuramı nedir?

Bilişsel Çelişki: Festinger'ın Meşhur Deneyi ve Hayatımıza Etkisi

Leon Festinger'ın bilişsel çelişki kuramı, hepimizin hayatında sıkça karşılaştığı bir psikolojik durumu açıklıyor. Kısaca, iki veya daha fazla inancımız, tutumumuz veya davranışımız birbiriyle çeliştiğinde ortaya çıkan rahatsız edici bir durum bu. Beynimiz bu tutarsızlığı gidermeye çalışır, çünkü bu durum bize iyi hissettirmez.

Festinger'ın 1959'daki meşhur deneyi bu durumu somutlaştırmak için harika bir örnek. Katılımcılara sıkıcı bir görev yaptırılıyor (bir tahtaya çivileri birer birer çevirmek gibi). Sonrasında, bir sonraki gruba görevin ne kadar eğlenceli olduğunu söylemeleri isteniyor. Bir gruba bu yalanı söylemeleri için 1 dolar, diğer gruba ise 20 dolar veriliyor.

Deneyin ilginç sonucu şu: 1 dolar alan grup, görevin aslında daha eğlenceli olduğuna inanmaya başlıyor. Neden mi? Çünkü 1 dolar, görevin sıkıcılığını telafi edecek kadar büyük bir ödül değil. Bu yüzden, kendi içlerinde "Ben bu kadar az para için yalan söylemem, demek ki görev gerçekten de o kadar sıkıcı değildi" şeklinde bir düşünce geliştirerek çelişkiyi gideriyorlar. 20 dolar alan grup ise durumun farkında, çünkü aldıkları para bu "küçük" yalanı haklı çıkarıyor. Bu durum, insanların kendi davranışlarını haklı çıkarmak için inançlarını değiştirebileceğini gösteriyor. Deneyimlerime göre, hepimiz bu tuzağa düşebiliyoruz.

Neden Bu Kadar Rahatsız Edici? Beynimiz Neden Dengede Kalmak İster?

Bilişsel çelişki, temel olarak bir psikolojik gerilim yaratır. Beynimiz, tutarlı ve mantıklı bir dünya algısı oluşturmaya programlıdır. İnançlarımız ve eylemlerimiz arasındaki tutarsızlık bu algıyı bozar. Bu gerilim, hafif bir rahatsızlıktan yoğun bir strese kadar değişebilir. Festinger'ın kuramı, bu gerilimin bizi harekete geçirdiğini söylüyor. Bu gerilimi azaltmak için üç ana yol izleriz:

• Davranışımızı Değiştirmek: En zor ama en etkili yol. Eğer inancımızla çelişen bir davranış sergiliyorsak, o davranışı bırakabiliriz. Örneğin, sigara içmenin zararlı olduğunu biliyorsak ve içmeye devam ediyorsak, sigarayı bırakmak çelişkiyi giderir.
• İnancımızı Değiştirmek: Davranışı değiştirmek yerine, mevcut inancımızı çelişen davranışımıza uydurabiliriz. Sigara örneğinde, "sigara o kadar da zararlı değil" diyebiliriz.
• Yeni Bilgiler Eklemek: Tutarsızlığı hafifletecek yeni bilgiler arayabiliriz. Sigara örneğinde, "dedem 90 yaşına kadar sigara içti ve sağlıklıydı" gibi bilgiler bulup bunu kendimize kanıt olarak sunabiliriz.

Deneyimlerime göre, çoğu zaman en kolay yol olan inancımızı değiştirmek veya yeni bilgiler eklemek yöneliriz. Bu, kendimizi daha iyi hissetmemizi sağlasa da, gerçeklerden uzaklaşmamıza neden olabilir.

Günlük Hayatta Karşılaştığımız Bilişsel Çelişkiler ve Nasıl Başa Çıkabiliriz?

Bilişsel çelişki hayatımızın her alanında karşımıza çıkar.

• Satın Alma Kararları: Pahalı bir ürün aldınız ama sonradan "acaba daha ucuzu var mıydı?" diye düşünüyorsunuz. Bu çelişkiyi gidermek için aldığınız ürünün ne kadar harika olduğunu kendinize tekrar tekrar anlatırsınız. Hatta olumsuz yorumları görmezden gelirsiniz.
• Sağlıksız Alışkanlıklar: Spor yapmanın önemini biliyorsunuz ama tembellik ediyorsunuz. "Bugün çok yorgunum, yarın başlarım" diyerek kendinizi avutursunuz.
• İlişkiler: Sevdiğiniz birinden hoşlanmadığınız bir davranış görüyorsunuz. Ya o davranışı görmezden gelirsiniz ya da "belki de benim hatamdır" diye düşünerek durumu kendi lehinize çevirmeye çalışırsınız.

Bu çelişkilerle başa çıkmak için pratik önerilerim var:

• Farkındalık: İlk adım, çelişkiyi fark etmek. "Şu an kendimi rahatsız hissediyorum çünkü X inancım ile Y davranışım uyuşmuyor" diyebilmek.
• Dürüst Olmak: Kendinize karşı dürüst olmak en iyisi. Aldığınız ürünün mükemmel olmadığını kabul etmek veya spor yapmadığınız için kendinizi suçlamak yerine, "bugün yapamadım ama yarın telafi edeceğim" demek daha yapıcıdır.
• Daha Sağlam Temeller Oluşturmak: İnançlarınızı ve değerlerinizi daha sağlam temellere oturtmaya çalışın. Eğer bir şeye inanıyorsanız, o inancınızı destekleyen sağlam kanıtlarınız olsun.
• Düşünsel Esneklik: Kendinize karşı esnek olun. Hata yapmanın veya bazen çelişkili davranmanın insani olduğunu kabul edin. Önemli olan bu çelişkilerle yüzleşip, kendinizi geliştirmeye çalışmaktır.

Unutma, bilişsel çelişki kaçınılmazdır. Önemli olan, bu durumu nasıl yönettiğimiz ve kendimizle olan ilişkimizi nasıl şekillendirdiğimizdir. Kendine karşı dürüst ve anlayışlı olursan, bu psikolojik durumu kendi lehine çevirebilirsin.