Hortumun oluşma nedeni nedir?
Hortumlar Nasıl Oluşur?
Hortumlar, gökyüzünden yere doğru dönerek inen güçlü rüzgar sütunlarıdır. Genellikle şiddetli fırtınaların, özellikle de süper hücreli fırtınaların bir yan ürünü olarak ortaya çıkarlar. Peki bu korkutucu ama bir o kadar da merak uyandırıcı doğa olayının ardında yatan bilim ne?
- Farklı Sıcaklıktaki Hava Kütlelerinin Çarpışması
Deneyimlerime göre, hortum oluşumunun temelinde yatan en önemli faktör, farklı sıcaklıktaki ve nemdeki hava kütlelerinin karşılaşmasıdır. Özellikle sıcak, nemli havanın soğuk, kuru havayla karşılaşması durumu tetikler. Bu karşılaşma olduğunda, sıcak hava, daha yoğun olan soğuk havayı hızla yukarı doğru iter. Tıpkı bir düdüklü tencere gibi, bu durum atmosferde bir dengesizlik yaratır.
Diyelim ki yaz aylarında, Amerika'nın ortabatı bölgelerinde veya ülkemizde İç Anadolu'da nemli bir deniz havası, karadan gelen kuru ve sıcak bir hava kütlesiyle karşılaşıyor. Sıcak ve nemli hava, daha hafif olduğu için hızla yükselmeye başlar. Yükseldikçe soğur ve içindeki su buharı yoğuşarak devasa bulutlar, yani kümülonimbus bulutları oluşturur. Bu bulutlar, dikey gelişimiyle bilinir ve "gökdelenler" gibi gökyüzüne uzanır.
- Yatay Döndürücülüğün (Vortisitelerin) Oluşumu
İşte bu noktada işler biraz daha ilginçleşiyor. Yükselen sıcak hava, yerdeki hafif rüzgar hareketlerini de beraberinde taşır. Eğer bu rüzgarlar farklı yönlerden ve farklı hızlarda esiyorsa, havanın içinde yatay bir dönme hareketi başlar. Bunu, bir silindir düşünün ve silindirin iki ucundan farklı hızlarda hava üflüyorsunuz gibi hayal edebilirsiniz. Bu dönme hareketi, havada "yatay döndürücülük" veya meteorolojideki adıyla "vortisiteler" oluşturur.
Örneğin, yer seviyesinde güneyden esen 20 km/s hızındaki rüzgar ile biraz daha yükseklikte kuzeyden esen 40 km/s hızındaki rüzgar, havanın ortasında silindir şeklinde bir dönme hareketi başlatabilir. Bu dönme, henüz yere değinmez ama atmosferin o kısmında bir girdap potansiyeli yaratır.
- Dikey Hava Akımlarının Dönmeyi Dikey Hale Getirmesi
İşte hortumun "görünür" hale geldiği kritik aşama budur. Süper hücreli fırtınalarda, güçlü bir yukarı yönlü hava akımı (updraft) vardır. Bu yukarı yönlü akım, yer seviyesindeki yatay dönmeyi yakalar ve onu dikey hale getirir. Tıpkı bir buz patencisinin kollarını kendine çektiğinde daha hızlı dönmesi gibi, bu dikey akım da dönen havayı sıkıştırır ve hızlandırır. Bu hızlanan, dikey dönen hava sütunu, yere doğru uzanmaya başladığında bir hortum dediğimiz olgu ortaya çıkar.
Bu yukarı yönlü hava akımının ne kadar güçlü ve ne kadar uzun süreli olduğu, hortumun şiddetini ve kalıcılığını belirler. Bazen bu dönme, bulut tabanında sadece bir "duvar bulutu" olarak görülürken, bazen de girdap yere kadar uzanıp yıkıcı bir güce ulaşır. Hortumlar genellikle saatte 100 km ile 400 km arasında değişen rüzgar hızlarına sahip olabilir. En şiddetli hortumlar (EF5 kategorisi) 400 km/s'yi aşan rüzgarlara sahip olabilir, bu da yaklaşık bir Boeing 747'nin kalkış hızına yakındır!
Pratik İpuçları ve Öneriler
Eğer bulunduğunuz bölgede hortum riski yüksekse, bu bilgilere sahip olmak hayati önem taşır. İlk kural panik yapmamaktır. Hortumlar genellikle oldukça belirginlerdir. Eğer gökyüzünde dönen, bulut tabanından yere kadar uzanan bir huni şeklinde bir yapı görürseniz, bu bir hortumdur.
- Güvenli Bir Yer Bulun: Bir hortum uyarısı aldığınızda veya gördüğünüzde, hemen en güvenli yere sığınmalısınız. Eğer bir binadaysanız, bodrum katı veya binanın içindeki en alçak ve desteklenmiş oda (banyo veya iç koridor gibi) en iyisidir. Pencerelerden uzak durun.
- Dışarıdaysanız: Eğer dışarıdaysanız ve kaçacak bir bina yoksa, alçak bir çukur, hendek veya kanal gibi yerlere yatarak kendinizi korumaya çalışın. Başınızı ellerinizle koruyun.
- Araç İçindeyken: Araba hortumdan kaçmak için güvenli bir sığınak değildir. Mümkünse hemen en yakındaki sağlam bir binaya sığının. Eğer sığınacak yer yoksa ve hortum size yaklaşıyorsa, arabadan çıkıp alçak bir yere yatın.
- Haberleri Takip Edin: Meteoroloji raporlarını ve hava durumu uyarılarını yakından takip edin. Hortum uyarıları genellikle erken verilir ve size hazırlık yapma fırsatı tanır.
- Eğitim Alın: Bulunduğunuz bölgenin afet yönetimi kurumlarının düzenlediği eğitimlere katılmak, bu tür durumlarda ne yapmanız gerektiği konusunda size çok daha fazla pratik bilgi kazandıracaktır.
Hortumlar, doğanın en dramatik gösterilerinden biri olsa da, doğru bilgi ve hazırlıkla bu doğa olaylarının etkilerini en aza indirmek mümkündür.