Çözünen ve çözücü ne demek?
Çözünen ve Çözücü: Kim Kimdir, Ne Yapar?
Merhaba! Şekerin çayda nasıl kaybolduğunu, tuzun suda eridiğini hiç düşündün mü? İşte bu sihirli olayların arkasında çözünen ve çözücü dediğimiz iki temel oyuncu var. Basitçe söylemek gerekirse, bir madde diğerinde çözündüğünde, çözünen madde "kaybolan", çözücü ise onu "kaybeden" oluyor. Deneyimlerime göre bu ayrımı anlamak, kimyanın temel taşlarından birini kavramak gibi.
Çözünen: Kaybolan Ama Yok Olmayan!
Çözünen, çözücü içinde dağılan maddedir. Genellikle katı, sıvı veya gaz halinde olabilir. Çözündüğünde, onu oluşturan moleküller veya iyonlar çözücünün molekülleri arasına dağılır. Yani yok olmaz, sadece gözden kaybolur ve çözücünün bir parçası haline gelir. Örneğin, bir bardak suya attığın bir çay kaşığı şeker (yaklaşık 4 gram), çözünen maddedir. Şeker molekülleri su moleküllerinin arasına girerek homojen bir karışım oluşturur. Başka bir örnek, alkolsüz bir içecekteki karbondioksit gazıdır. Su, çözücü olurken, karbondioksit gazı çözünendir.
Çözünenin miktarı, çözücünün belirli bir miktarında ne kadar çözünebileceğini belirler. Buna çözünürlük denir. Örneğin, oda sıcaklığında (yaklaşık 20-25°C) 100 gram suya yaklaşık 200 gram şeker çözülebilir. Ancak, tuzun çözünürlüğü daha düşüktür; aynı koşullarda yaklaşık 36 gram tuz çözünebilir.
Çözücü: Herkesi Kucaklayan!
Çözücü ise, çözünen maddeyi kendi içinde dağıtan maddedir. Çoğu zaman karışımın daha büyük bir kısmını oluşturur. En yaygın çözücü sudur. Su, polar bir molekül olduğu için, birçok iyonik ve polar bileşiği çözme yeteneğine sahiptir. Bu yüzden "evrensel çözücü" olarak da adlandırılır. Bir bardak suya şeker attığında, su çözücü olur.
Ancak çözücü sadece su olmak zorunda değil. Alkol (örneğin etil alkol), aseton, heksan gibi organik sıvılar da güçlü çözücülerdir. Örneğin, yağ lekelerini çıkarmak için kullanılan aseton, yağı çözen bir çözücüdür. Deneyimlerime göre, hangi maddenin diğerini çözeceğini anlamak için molekül yapılarının benzerliğine bakmak faydalı olur. "Benzer benzeri çözer" prensibi burada işler. Yani, polar çözücüler polar çözünenleri, apolar çözücüler apolar çözünenleri daha iyi çözer.
Çözünürlük ve Konsantrasyon: Ne Kadar Çözündü?
Bir çözücüde çözünebilen maksimum çözünen miktarına çözünürlük diyoruz. Bu miktar, sıcaklık, basınç (gazlar için) ve çözücünün türü gibi faktörlere bağlı olarak değişir. Örneğin, sıcak su, soğuk suya göre daha fazla şekeri çözebilir. Bu yüzden sıcak çaya daha fazla şeker atabilirsin.
Çözeltideki çözünen madde miktarının, toplam çözelti miktarına oranına ise konsantrasyon denir. Konsantrasyonu ifade etmek için farklı yollar vardır:
- Kütlece yüzde (%): (Çözünenin kütlesi / Çözeltinin kütlesi) x
- Örneğin, %10'luk tuzlu su demek, 100 gram çözeltide 10 gram tuz olduğu anlamına gelir.
- Hacimce yüzde (%): (Çözünenin hacmi / Çözeltinin hacmi) x
- Gazlı içeceklerdeki karbondioksit miktarı genellikle bu şekilde ifade edilir.
- Molarite (M): Çözünenin mol sayısının, litre çözelti başına düşen miktarıdır. Bu, özellikle kimya laboratuvarlarında sıkça kullanılır. Bir molar (1M) çözelti, 1 litre çözeltide 1 mol çözünen madde içerir.
Pratik bir öneri: Eğer bir çözeltinin konsantrasyonunu artırmak istiyorsan, ya daha fazla çözünen eklersin ya da çözücünün bir kısmını buharlaştırırsın. Örneğin, reçel yaparken meyvenin içindeki suyun bir kısmının buharlaşmasıyla şeker konsantrasyonu artar ve bu da reçelin bozulmasını geciktirir.
Örneklerle Pekiştirelim
Şimdi birkaç somut örnekle konuyu daha iyi anlayalım:
- Tuzlu Deniz Suyu: Deniz suyu dediğimiz şey, büyük ölçüde su (çözücü) ve içinde çözünmüş çeşitli tuzlar (çözünenler)dan oluşur. Ortalama deniz suyu, litre başına yaklaşık 35 gram tuz içerir.
- Limonata: Limonata yaparken su (çözücü) içine şeker (çözünen) ve limon suyu (çözünen) ekleriz. Şekerin ve limon suyunun suda çözünmesiyle homojen bir karışım elde ederiz.
- Oksijenin Sudaki Çözünürlüğü: Balıkların yaşayabilmesi için suya oksijen gazı (çözünen) çözünmesi gerekir. Su, bu oksijeni çözen çözücüdür. Suyun sıcaklığı arttıkça oksijenin çözünürlüğü azalır, bu da sıcak sularda balıkların nefes almakta zorlanmasına neden olabilir.
Umarım bu açıklamalar, çözünen ve çözücü arasındaki farkı ve bu kavramların günlük hayatımızdaki yerini netleştirmiştir. Kimya bazen göz korkutucu görünse de, aslında etrafımızdaki pek çok olayın temelini oluşturuyor!