Simbiyotik yaşam türü nedir?

Simbiyotik Yaşam: Kim Kazanıyor, Kim Kaybediyor, Kim Vız Geliyor?

Simbiyoz dediğimizde, aklına sadece zorunlu birliktelikler gelmesin. Bu, doğanın sana sunduğu birbirinden harika örneklerle dolu bir dünya. Kısaca, iki farklı canlı türünün birbirinin yaşam alanını, beslenmesini veya korunmasını etkileyecek şekilde bir araya gelmesi durumu. Ama olayın özü şu: Bu birliktelikten her iki taraf da bir şekilde fayda sağlıyor mu, yoksa biri sırtından geçiniyor mu? İşte bunun peşine düşelim.

Faydalar Dengesi: Hep Kazan Kazan mı?

Simbiyotik ilişkilerin en bilineni mütesizlik (mutualizm). Burada işler gayet adil: Birbirine destek olan iki tür de bu birliktelikten nasibini alıyor. Mesela denizlerdeki palyaço balığı ve anemon ilişkisi. Anemonun zehirli dokunaçları diğer balıklara karşı mükemmel bir kalkan oluştururken, palyaço balığı da bu kalkanın içine yerleşip hem korunuyor hem de anemonun etrafını temizliyor, hatta anemonu besleyebilecek besin artıkları bırakabiliyor. Bu sadece bir örnek; partnerler arasında beslenme, korunma, üreme yardımı gibi pek çok farklı fayda alışverişi söz konusu.

Deneyimlerime göre, mütesizlik evrimsel süreçte oldukça yaygın bir strateji. Çünkü uzun vadede hem türlerin hayatta kalma şansını artırıyor hem de kaynak kullanımını optimize ediyor. Düşünsene, tek başına bulmakta zorlanacağın bir besini partnerinden alıyorsun ya da seni avlayan bir canlıdan onun sayesinde korunuyorsun. Kâr hanen hep dolu!

Tek Taraflı Fayda mı, Yoksa Daha Derin Bir Pasta mı?

Her zaman böyle karşılıklı çıkar ilişkisi olmayabiliyor. Parazitlik tam da bu noktada devreye giriyor. Burada bir canlı (parazit) diğerinden (konak) faydalanırken, konağa genellikle zarar veriyor. Ama zarar verme seviyesi değişir. Örneğin, bazı parazitler konağı öldürmeden ondan beslenirler. Bir tür sinek larvaları, bir böceğin içine yerleşip onun kaynaklarını kullanarak büyür ve larva dönemini tamamlar. Sineğin kendi için bir kazanımı var, ama böcek için ciddi bir kayıp. Hatta bazı parazitler, konağın davranışlarını bile etkileyebiliyor. Örneğin, toksoplazma gondii paraziti farelerin kedilere karşı daha az korkak olmasını sağlayarak kendisini kedilere daha kolay ulaştırma şansı buluyor. Bu biraz Matrix filminin içinde yaşayan ajanlar gibi, ama doğada.

Bazen de durum daha ortada kalıyor. Kommensalizm dediğimiz ilişkide, bir tür fayda sağlarken diğer tür için ne fayda ne de zarar söz konusu oluyor. Bir denizanasının üzerinde yaşayan küçük balıklar gibi. Denizanası bu balıklara bir yuva sağlıyor, ama bu durum denizanasını pek etkilemiyor. Sanki apartmanda kiracı olmak gibi, evin sahibi kiracıdan bir bedel almıyor ama kiracı evi kullanıyor.

Simbiyotik İlişkileri Anlamak İçin Pratik İpuçları

Doğayı gözlemlerken bu ilişkileri fark etmek oldukça keyifli. Yapman gereken basit:

• Gözlem Yap: Parkta, bahçede, ormanda veya su kenarında farklı canlıların birbirleriyle nasıl etkileşimde bulunduğuna dikkat et. Hangi canlılar sürekli birlikte görülüyor?
• Soru Sor: Bir canlı neden başka bir canlının yakınında duruyor? Bu durum onlara ne kazandırıyor olabilir?
• Araştır: İlginç bulduğun ilişkiler hakkında kitaplardan veya güvenilir kaynaklardan bilgi edin. Mesela bir bitki ve onu tozlaştıran böcek arasındaki ilişkiyi merak edebilirsin.
• Kendi Hayatına Uygula: İlişkilerindeki fayda-zarar dengesini düşün. Kendi hayatında kimlerle böyle bir etkileşim halindesin? Bu ilişkiler sana ne katıyor? Belki de bazı ilişkilerinde bir "parazit" durumu söz konusu olabilir ve bunu fark ederek önlem alabilirsin.

Deneyimlerime göre, bu tür ilişkileri anlamak sadece doğayı değil, kendi sosyal ve kişisel ilişkilerimizi de daha iyi değerlendirmemizi sağlıyor. Hangi birliktelikler sana iyi geliyor, hangileri seni yıpratıyor, bunu ayırmana yardımcı oluyor.