Matbaayı kim buldu Türk?
Matbaa ve Türkler: Kim Başlattı, Ne Oldu?
Şöyle bir durum var: Matbaa denince aklına ilk kim geliyor? Çoğu insan hemen Gutenberg'i hatırlar, değil mi? Haklılar da, Avrupa'da modern matbaacılığın temellerini atan o. Ama madalyonun diğer yüzünü, yani Türklerin matbaacılıkla olan ilişkisini de konuşalım biraz. Deneyimlerime göre, bu konu genellikle biraz göz ardı ediliyor ama aslında çok da eskilere dayanıyor.
Osmanlı'da Matbaanın Gelişi: İlk Adımlar ve Zorluklar
Gelelim Osmanlı'ya. Matbaa fikri aslında Batı'da Gutenberg'le yaygınlaşmadan çok daha önce,
- yüzyılın sonlarında Osmanlı topraklarına ulaştı. Hatta ilk matbaayı kuranlar Türkler değil, Yahudi ve Ermeni cemaatlerdi. Mesela, 1493 yılında David ve Samuel İbn Nahmias kardeşler, İstanbul'da Yahudi dinî eserlerini basmak için bir matbaa kurmuşlardı. Ardından 1510'larda Ermeni Gregoriyen din adamı Mateos Matbaacı da kendi matbaasını açtı.
Peki, Türkler neden hemen bir matbaa kurmadı? Bu sorunun cevabı biraz karmaşık. Elimizde somut bir "ilk Türk matbaacı" ismi yok maalesef, çünkü Osmanlı Devleti'nin ilk dönemlerinde bu tür bir girişim büyük ölçüde devletin kontrolünde, daha doğrusu sınırlı bir alanda ilerliyordu. Saray kütüphaneleri için el yazması eserlerin çoğaltılması zaten yapılıyordu ve bu işi yapan hattatlar vardı. Matbaa, bir nevi onların yerini alacak bir teknolojiydi ve bu da bir direnç oluşturmuş olabilir. Ayrıca, Arap alfabesinin Latin alfabasına göre daha girift olması, mürekkep ve kağıt gibi malzemelerin temini gibi teknik zorluklar da söz konusuydu. Ama en önemlisi, devletin bu konuya bakış açısıydı.
İbrahim Müteferrika: Gerçek Bir Devrimci
İbrahim Müteferrika adını mutlaka duymuş olmalısın. İşte asıl olay burada başlıyor. Müteferrika, Macar kökenli bir Osmanlı aydınıydı. Hem din hem de fen bilimlerine hakim, zeki bir adamdı. Onun asıl amacı, Batı'daki bilimsel ve teknolojik gelişmeleri Osmanlı'ya taşımaktı. Ve bunu yapmanın en etkili yollarından biri de matbaaydı.
Müteferrika, 1727 yılında Sultan III. Ahmed'in izniyle Osmanlı Devleti'nin ilk Türkçe basım yapan matbaasını kurdu. Bu inanılmaz bir olaydı çünkü ilk defa devlet desteğiyle Türkçe eserler basılıyordu. Ve ilk bastığı kitap ne biliyor musun? Vankulu Lügatı'nın bir özetiydi. Ardından bir çok dini, ahlaki ve coğrafi eser basıldı. Hatta daha sonra, kendi geliştirdiği bir döküm tekniğiyle Arap harflerini daha kolay basılabilir hale getirdi. Bu onun ne kadar yenilikçi olduğunu gösteriyor.
Deneyimlerime göre, Müteferrika'nın matbaası sadece bir basım evi değil, aynı zamanda bir bilim ve kültür merkeziydi. Orada çalışanlar, yeni teknikleri öğreniyor, kitapların içeriğini değerlendiriyorlardı. İşte bu kadar önemli bir rolü vardı.
Matbaa ve Osmanlı Kültürü: Etkileri ve Dönüşümü
Peki, Müteferrika'nın kurduğu matbaa, Osmanlı kültürünü nasıl etkiledi? İlk başta dediğim gibi bir direnç vardı. Hattatlar ve diğer geleneksel kesimler bu yeni teknolojiye mesafeli yaklaşıyordu. Hatta dini eserlerin basılması konusunda da bazı tereddütler yaşanıyordu. Ama zamanla bu durum değişti.
* Bilginin Yayılması: Matbaa sayesinde kitaplar daha hızlı ve daha ucuza çoğaltılabildi. Bu, bilginin daha geniş kitlelere ulaşmasını sağladı. Eskiden tek bir kitabı kopyalamak aylar sürerken, şimdi bir kaç günde yüzlerce kopya basılabiliyordu.
* Eğitim ve Öğretim: Okullarda ve medreselerde kullanılan ders kitapları daha erişilebilir hale geldi. Bu da eğitimin kalitesini artırdı.
* Bilimsel ve Edebi Gelişim: Yeni fikirler, bilimsel buluşlar ve edebi eserler daha çabuk yayıldı. Bu da Osmanlı'nın entelektüel hayatını zenginleştirdi.
Aslında, Müteferrika'nın matbaası sadece bir başlangıçtı. Onun ardından gelen süreçte Osmanlı'da daha da gelişen matbaacılık faaliyetleri, özellikle
- yüzyılda büyük bir hız kazandı. Gazeteler, dergiler, romanlar basılmaya başlandı. Bu da Osmanlı toplumunda büyük bir dönüşümün fitilini ateşledi.
Eğer sen de bilgiye ulaşmayı seviyorsan, matbaanın ne kadar kritik bir buluş olduğunu şimdi daha iyi anlamışsındır. Ve bu buluşun Türk topraklarındaki serüveninin de ne kadar ilginç olduğunu görmüşsündür. Unutma, bilgiye giden yol her zaman açıktır, yeter ki onu aramak için bir çaba göster.