🗞️ Manisa Haber

İsimden isim yapan yapım ekleri nedir?

20 Haziran 2025 Manisa Haber

İsimden İsim Yapan Yapım Ekleri: Kelimelerin Gizli Mimarları

Türkçede kelime türetmenin en temel yollarından biri, isim köklerine yeni anlamlar katan yapım eklerini kullanmaktır. Bu ekler, bildiğimiz bir ismi alıp bambaşka bir kategoriye sokabilir veya anlamını daraltıp genişletebilir. Günlük konuşmamızda bile farkında olmadan defalarca kullandığımız bu ekler, aslında dilimizin ne kadar dinamik ve zengin olduğunun bir kanıtı. Gelin, bu kelime mimarlarının en sık kullanılanlarına ve ne işe yaradıklarına daha yakından bakalım.

  1. "-CI/-Cİ/-CU/-CÜ" Eki: Meslek, Sanat ve Zanaat Uzmanları

Bu ek, en bilinen ve en çok kullanılan isimden isim yapan yapım eklerinden biridir. Genellikle bir mesleği, zanaatı veya bir işte uzmanlaşmış kişiyi belirtir.

  • Balık (isim kökü) -> Balıkçı (balık satan veya tutan kişi)
  • Simit (isim kökü) -> Simitçi (simit satan kişi)
  • Demir (isim kökü) -> Demirci (demir işleyen veya satan kişi)
  • Süt (isim kökü) -> Sütçü (süt ve süt ürünleri satan kişi)

Deneyimlerime göre bu ek, bir kişinin temel geçim kaynağını veya o konudaki ustalığını vurgulamak için kullanılır. Örneğin, birini "gazeteci" olarak tanımlıyorsak, bunun onun mesleği olduğunu anlarız. Aynı şekilde "kalaycı", "kunduracı", "manifaturacı" gibi kelimeler de bu ek sayesinde oluşur.

  1. "-LIK/-LİK" Eki: Yer, Eşya, Durum ve Soyut Kavramlar

Bu ek, oldukça çok yönlüdür ve farklı bağlamlarda farklı anlamlar yükleyebilir.

  • Yol (isim kökü) -> Yolluk (yolculuk için hazırlanan yiyecek)
  • Çocuk (isim kökü) -> Çocukluk (çocukluk dönemi, çocukların bulunduğu yer)
  • Para (isim kökü) -> Paralık (paraya karşı tutum, para harcamaya uygun durum)
  • Kitap (isim kökü) -> Kitaplık (kitapların konulduğu yer, kitapçı dükkanı)
  • Güzellik (isim kökü) -> Güzelliklik (güzelliğiyle öne çıkan şey, güzellik salonu)

Bu ek, bir yer belirtmek için kullanılabileceği gibi (örneğin "gözlük" - göz için olan şey, "kağıtlık" - kağıtların konulduğu yer) bir durumu, bir soyut kavramı (örneğin "bilgelik", "yiğitlik") veya bir eşyanın amacını da ifade edebilir. Bir de "onluk", "yüzlük" gibi sayılarla kullanılarak bir grup, bir miktar belirtmesi vardır. "Onluk deste" dediğimizde onar tane olan bir şeyi kastederiz.

  1. "-SIZ/-SİZ" Eki: Yokluk ve Eksiklik Bildirenler

Bu ek, bir isim köküne eklendiğinde, o ismin karşıladığı niteliğin yokluğunu, eksikliğini veya bulunmadığını belirtir.

  • Su (isim kökü) -> Susuz (suyu olmayan, susamış)
  • Tuz (isim kökü) -> Tuzsuz (tuzu olmayan, tatsız)
  • Korku (isim kökü) -> Korkusuz (korkusu olmayan, cesur)
  • Ev (isim kökü) -> Evsiz (evi olmayan)

Bu eki öğrenmek, bir şeyin olmamasını tanımlamayı kolaylaştırır. Örneğin, "işsiz" demek, işi olmayan biri için kullanılır. "Kullanışsız" ise işe yaramayan bir şey için. Dikkat etmeniz gereken bir nokta, bazı kelimelerde bu ek "-siz" olarak değil, "siz" şeklinde kullanılır, mesela "çaresiz" gibi. Bu durum, kelimenin kendi yapısından kaynaklanır.

  1. "-DAŞ/-DEŞ" Eki: Ortaklık ve Beraberlik Belirtenler

Bu ek, genellikle aynı durumda, aynı düşüncede veya aynı soyda olan kişileri ifade etmek için kullanılır.

  • Vatan (isim kökü) -> Vatandaş (aynı vatana ait olan kişi)
  • Yurt (isim kökü) -> Yurtdaş (aynı yurtta yaşayan kişi)
  • Sıla (isim kökü) -> Sıladaş (aynı yerden, aynı kökten gelen kişi)
  • Can (isim kökü) -> Candaş (canını paylaşan, yakın arkadaş)

Bu ek, özellikle sosyal bağları ve aidiyet duygusunu ifade etmek için harikadır. "Ülküdaş", "yoldaş", "din