Otomatik vites araba nasıl çalışır?

Otomatik Vites Araba Nasıl Çalışır?

Otomatik vitesli bir arabayı sürerken vites değiştirmeyle uğraşmak zorunda kalmamak harika, değil mi? Ama hiç merak ettin mi, bu sihir nasıl oluyor? Aslında temelinde mantıklı mühendislik var. Gelin, bu işin sırlarına biraz daha yakından bakalım.

Otomatik vitesin en yaygın türü olan tork konvertörlü otomatik şanzımanlar, adından da anlaşılacağı gibi, motor ile şanzıman arasında bir "tork konvertörü" kullanır. Bu, aslında bir tür akışkan kaplin. İçinde türbin, pompa ve stator gibi parçalar bulunur. Motor döndüğünde, pompa da döner ve şanzıman yağını (genellikle ATF - Automatic Transmission Fluid) hareket ettirir. Bu yağ, türbini döndürür ve böylece güç tekerleklere iletilir. Motor devri düşükken veya durmuşken, bu akışkan bağlantı sayesinde motor stop etmez. Hani bazen arabayı hafifçe ileri atar gibi hissedersin ya, işte o "sürünme" (creep) dediğimiz olay da bu tork konvertörünün bir özelliğidir.

Peki, vitesler nasıl değişiyor? Burada devreye planet dişli setleri giriyor. Bir planet dişli seti, ortada bir güneş dişlisi, çevresinde dönen gezegen dişlileri ve bunları çevreleyen bir halka dişlisinden oluşur. Bu dişli setlerinin farklı kombinasyonlarda kiletlenmesi veya serbest bırakılmasıyla farklı vites oranları elde edilir. Mesela, halka dişlisini kilitlersen, güneş dişlisinin dönüş yönüne göre gezegen dişlileri kendi eksenleri etrafında döner. Bir başka senaryoda, gezegen dişlilerini tutan taşıyıcıyı kilitlersen, güneş dişlisi döndükçe halka dişlisi de aynı yönde dönmeye başlar. Bu setleri doğru sırayla ve doğru zamanlamayla çalıştırmak için de şanzıman kontrol ünitesi (TCU) ve bir dizi hidrolik valf bulunur. Bu valfler, hangi dişli setinin ne zaman kilitleneceğini veya serbest kalacağını belirler. Örneğin, hızlanmak istediğinde, TCU motor devrine ve gaz pedalının konumuna bakarak hangi vites değişiminin yapılması gerektiğine karar verir ve ilgili valflere sinyal gönderir.

Bir diğer popüler otomatik şanzıman türü de Çift Kavramalı Şanzımanlar (DCT). Bunlar, aslında iki manuel şanzımanın birleşimi gibidir. Bir kavrama 1, 3,

1. vitesler gibi tek sayılı vitesleri kontrol ederken, diğer kavrama 2, 4,
2. vitesler gibi çift sayılı vitesleri kontrol eder. Bir vites seçildiğinde, diğer kavrama bir sonraki vitesi önceden seçmiş durumdadır. Vites değişimi gerektiğinde, sadece iki kavramanın hızlı bir şekilde birbirine geçmesi ve ayrılmasıyla gerçekleşir. Bu, vites değişimini inanılmaz derecede hızlı ve akıcı hale getirir. Mesela, spor arabalarda bu yüzden DCT'leri sıkça görürsün, çünkü vites değişimindeki kesinti süresi milisaniyeler mertebesindedir.

Deneyimlerime göre, otomatik vitesli arabaların bakımında dikkat edilmesi gereken birkaç önemli nokta var:

• Şanzıman Yağı (ATF): Bu yağ, şanzımanın hem yağlanması hem de hidrolik sisteminin çalışması için hayati önem taşır. Üreticinin belirttiği aralıklarda kontrol ettirilmeli ve gerektiğinde değiştirilmelidir. Kirli veya eksik ATF, şanzıman ömrünü ciddi şekilde kısaltabilir. Bazı araçlarda bu yağ "ömür boyu" denir ama bence bu yanıltıcı olabilir, özellikle yoğun kullanımda.
• Soğutma Sistemi: Otomatik şanzımanlar, özellikle trafikte veya yokuşlarda çalışırken çok ısınabilir. Şanzımanın bir soğutma sistemi (genellikle radyatör bağlantılı) bulunur. Bu sistemin düzgün çalıştığından emin olmak, aşırı ısınmayı önler.
• Sürüş Tarzı: Gaza aniden yüklenip çekmek, vites değişimlerini daha sert hale getirebilir. Daha yumuşak hızlanma ve yavaşlama, hem şanzıman hem de yakıt tüketimi açısından daha iyidir.