Matbu ve Rik a nedir?

Matbu ve Rikâ Nedir?

Matbu ve rikâ kavramları, özellikle Osmanlı ve öncesi dönemlerde evrak ve yazışma kültürünün temel taşlarından. Bu ikiliyi anlamak, dönemin yönetim anlayışını, bürokrasisini ve hatta sosyal yaşamını da görmemizi sağlıyor. Hadi gel, bu kavramlara yakından bakalım.

Matbu Evrak: Basılı ve Hazır

Matbu, günümüzdeki adıyla basılı demek. Yani bir kere yazılıp çoğaltılan, hazır hale getirilen belgeler. Eskiden matbaa yaygınlaşmadan önce bu işler daha meşakkatliydi ama matbaanın gelişiyle birlikte belgelerin daha hızlı ve standart bir şekilde üretilmesi mümkün oldu. Matbu evrak denince aklına şunlar gelebilir:

• Resmi İlanlar ve Tebligatlar: Padişah fermanları, vezir kararları, divan-ı hümayun yazışmaları gibi belgeler bir kere yazılır, birden çok yere gönderilmek üzere çoğaltılırdı. Bu, hem zaman kazandırır hem de bilginin tutarlı bir şekilde yayılmasını sağlardı.
• Kanunlar ve Nizamnameler: Bir kere yazılan kanunlar, herkesin ulaşabileceği şekilde basılıp dağıtılırdı. Bu, hukukun üstünlüğünü ve kuralların herkes tarafından bilinmesini hedefliyordu. Örneğin,
  1. yüzyılda basılan kanunnameler bu kategoriye girer.
• Eğitim Materyalleri: Ders kitapları, risaleler gibi eğitim amaçlı hazırlanan belgeler de matbu evrak sayılır. Bu, bilginin daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlayan önemli bir adımdı.
• Ticari Belgeler: Fatura, makbuz, senet gibi ticari işlemlerin kaydı için kullanılan belgeler de matbu hale geldiğinde işleyişi kolaylaştırırdı.

Deneyimlerime göre matbu evrakın en önemli yanı, standartlaşma sağlaması. Bir bilginin veya kararın aynı şekilde birden çok kişiye ulaşması, yanlış anlamaları ve bilgi kirliliğini önlerdi. Ayrıca, bir kere basılan belge, tekrar tekrar yazma zahmetini ortadan kaldırırdı. Bu da bürokrasinin daha akıcı işlemesine yardımcı olurdu.

Rikâ: El Yazısıyla Yapılan İşler

Rikâ ise tam tersi, el yazısıyla yapılan, genellikle özel ve kişiye özgü belgeler için kullanılan bir terim. Matbuun aksine, her biri özenle ve tek tek yazılır. Rikâ evrak denince aklına şunlar gelebilir:

• Özel Mektuplar ve Davetiyeler: Sevdiklerine gönderdiğin kişisel mektuplar, özel davetiyeler rikâ örneğidir. Dönemin ileri gelenlerinin birbirlerine yazdığı mektuplar, hem kişisel ilişkileri hem de dönemin sosyal dinamiklerini anlamamız için paha biçilmez kaynaklardır. Bu mektuplardaki hitap şekilleri, kullanılan dil, dönemin hassasiyetlerini yansıtır.
• Şikayet Dilekçeleri ve Arzuhaller: Halkın devlete veya yetkililere sunduğu şikayetler, talepler veya arzular genellikle el yazısıyla, kişisel bir üslupla yazılırdı. Bu belgeler, halkın devlete karşı beklentilerini ve yaşadığı sorunları anlamak için önemli bir kaynaktır.
• Vasiyetnameler ve Miras Belgeleri: Kişisel mal varlığının nasıl dağıtılacağını belirten vasiyetnameler, tamamen kişiye özel ve el yazısıyla hazırlanan rikâ örnekleridir. Bunlar, miras hukuku ve aile ilişkileri hakkında bilgi verir.
• Özel Anlaşmalar ve Sözleşmeler: İki kişinin veya grubun kendi arasında yaptığı özel anlaşmalar, eğer resmi bir şablonu yoksa, el yazısıyla rikâ olarak düzenlenirdi.

Deneyimlerime göre rikâ evrak, kişiselliği ve duyguyu ön plana çıkarır. Bir metnin el yazısıyla yazılması, ona ayrı bir değer katar. Ayrıca, rica belgelerinde kullanılan kaligrafi ve süslemeler, dönemin estetik anlayışını da yansıtır. Örneğin, bir arzuhalde kullanılan zarif hatlar, belgeyi sunanın saygısını ve özenini gösterirdi.

Matbu ve Rikâ Arasındaki Farklar ve İşleyiş

Bu iki tür belgenin temel farkı üretim yöntemi ve amaçları. Matbu, seri üretim ve standartlaşmayı hedeflerken, rikâ kişiye özel ve özgünlüğü ifade eder. Günlük hayatımızda da bu ayrımı görürüz: Bir genelge matbu, sana gelen özel bir davetiye ise rikâ gibidir.

Bu ikisi, dönemin yönetiminde ve iletişiminde bir arada kullanılırdı. Örneğin, bir ferman (matbu) bir vali tarafından il olarak duyurulurken, valinin kendi bölgelerindeki özel durumlara ilişkin kararları (rikâ) el yazısıyla yayınlanabilirdi. Bu çeşitlilik, hem genel işleyişi sağlar hem de özel ihtiyaçlara cevap verirdi.

Pratik Öneriler: Bu Bilgiyi Nasıl Kullanırsın?

Eğer tarihle ilgileniyorsan, arşivlerde veya müzelerde gördüğün belgelerin matbu mu yoksa rikâ mı olduğunu ayırt etmek sana dönemin işleyişi hakkında daha fazla ipucu verecektir. Bir belgeyi incelerken:

• Yazım Şekline Dikkat Et: Belge aynı yazı tipi ve düzenle mi çoğaltılmış, yoksa tek tek el yazısıyla mı yazılmış?
• Kullanım Amacını Düşün: Bu belge genel bir duyuru için mi, yoksa kişisel bir durum için mi hazırlanmış?
• Kişisel Bir Dokunuş Var mı? El yazısı, özel bir imza veya dönemin estetik süslemeleri rikâ olduğuna işaret edebilir.

Bu ayrımı bilmek, sadece belgeleri anlamakla kalmaz, aynı zamanda iletişim ve üretim süreçlerinin ne kadar değiştiğini de görmeni sağlar. Günümüzde dijitalleşmeyle birlikte bu ayrım biraz bulanıklaşsa da, temeldeki mantık hala geçerliliğini koruyor.