Ankara Savaşından sonra pençik sistemi neden uygulanmadı?
Ankara Savaşı Sonrası Neden Pençik Sistemi Uygulanmadı?
Ankara Savaşı (1402) sonrası Osmanlı Devleti'nin en büyük sorunlarından biri, askeri ve idari yapısını yeniden kurmaktı. Özellikle Anadolu'daki isyanlar ve Fetret Devri'nin yarattığı kaos, bu yeniden yapılanma sürecini hayati hale getirmişti. Bu bağlamda, daha önce başarıyla uygulanan ve Kapıkulu askerlerinin yetiştirilmesinde temel olan pençik sisteminin neden Ankara Savaşı sonrasında aynı şekilde ve aynı genişlikte uygulanmadığı sorusu akla geliyor. Deneyimlerime göre bunun birkaç temel ve birbiriyle bağlantılı nedeni var.
Fetret Devri'nin Yarattığı Yıkım ve Kaynak Kıtlığı
Ankara Savaşı, Osmanlı Devleti'ni hem siyasi hem de ekonomik olarak derinden sarstı. Timur'un Anadolu'yu tahrip etmesi, şehirlerin yağmalanması, tarım alanlarının zarar görmesi ve nüfus kaybı gibi sonuçlar doğurdu. Bu durum, devletin merkezi otoritesini zayıflattığı gibi, pençik sistemi gibi insan kaynağına ve lojistiğe dayalı bir uygulamayı sürdürmek için gereken kaynakları da ciddi şekilde kısıtladı.
* Nüfus Kaybı: Savaşın kendisi ve sonrasındaki fetret devrinde yaşanan iç çatışmalar, ciddi bir insan gücü kaybına yol açtı. Pençik sistemi, Hristiyan çocukların devşirilmesiyle işliyordu ve bu sistemin sağlıklı işlemesi için hem belirli bir nüfus tabanına hem de bu çocukların toplandığı bölgelerdeki istikrara ihtiyaç vardı. Ankara Savaşı sonrası bu istikrar ciddi şekilde bozuldu.
* Ekonomik Yıkım: Timurlular'ın Anadolu'daki yağmaları, devletin maliyesini çökertti. Pençik sisteminin devamı için gereken eğitim, iaşe ve barınma gibi masrafları karşılamak, bu dönemde oldukça zordu. Devletin önceliği, toparlanmak ve sınırlarını güvence altına almak gibi daha acil ihtiyaçlara yönelmişti. Bu bağlamda, pençik sisteminin sürdürülmesi, devletin o anki kapasitesinin ötesinde bir yük olacaktı.
Devşirme Sistemindeki Değişim ve Evrim
Ankara Savaşı sonrası pençik sisteminin tamamen terk edildiği söylenemez, ancak uygulamasında ve öneminde bir değişim olduğu açıktır. Bu değişim, devşirme sisteminin kendisinin zamanla evrilmesinden kaynaklanıyordu.
* Kanunname-i Âl-i Osman'daki Yerine Devşirme'nin Güçlenmesi: Pençik, aslında fethedilen topraklardan alınan savaş esirlerinin beşte birinin devlete hizmet için alınması anlamına geliyordu. Ancak Fatih Sultan Mehmet döneminden itibaren devşirme sistemi, pençik yerine daha organize ve sistematik bir hale bürünmüştü. Bu sistem, özellikle yeni fethedilen Balkan topraklarındaki Hristiyan nüfusun çocuklarını kapsıyordu. Ankara Savaşı sonrası bu sistem zaten pençik kadar olmasa da hala varlığını sürdürüyordu ve hatta daha da kurumsallaşmaya başlamıştı. Bu da pençik uygulamasının görece geri plana düşmesine neden olmuştu.
* İskan Politikaları ve Nüfus Hareketleri: Ankara Savaşı sonrası Anadolu'da bozulan siyasi dengeyi yeniden kurmak amacıyla devletin aldığı tedbirler arasında iskan politikaları ve nüfus hareketlerinin kontrolü de vardı. Bu tür politikalar, belirli bölgelerden çocuk toplama gibi pençik sisteminin gerektirdiği ön koşulları zorlaştırabilirdi.
Siyasi İstikrarın Yeniden Kurulması İhtiyacı
Fetret Devri, Osmanlı hanedanı arasındaki taht kavgaları ve Anadolu beyliklerinin yeniden güçlenme çabalarıyla geçti. Bu kaotik ortam, devletin her alanında bir yeniden yapılanmayı zorunlu kılıyordu. Pençik sisteminin devamlılığı, bu yeniden yapılanma süreciyle ne kadar uyumlu olabilirdi?
* Otorite ve Kontrol: Pençik sistemi, merkeze bağlı bir ordu oluşturmanın önemli bir aracıydı. Ancak Ankara Savaşı sonrası zayıflayan merkez otoritesi ve artan yerel güç odakları, bu sistemin kusursuz işlemesini engelleyebilirdi. Devletin ilk işi, hanedan içindeki ve dışındaki tehlikeleri bertaraf ederek otoritesini yeniden pekiştirmekti. Bu, pençik sistemine odaklanmadan önce atılması gereken adımlardı.
* Sadrazam Çandarlı Ali Paşa'nın Rolü: Özellikle I. Mehmed döneminde devletin toparlanma sürecinde önemli rol oynayan Sadrazam Çandarlı Ali Paşa'nın reformist politikaları, mevcut orduyu güçlendirmeye ve devleti istikrara kavuşturmaya odaklanmıştı. Pençik'in eski biçimiyle uygulanmasının bu yeni yapılanma stratejisine ne kadar uyduğu da tartışmalıdır.
Özetle, Ankara Savaşı sonrası pençik sisteminin eski gücünde uygulanmamasının temelinde, savaşın yarattığı ekonomik ve demografik yıkım, devşirme sisteminin evrilmesi ve devletin yeniden siyasi istikrarı sağlama önceliği yatıyordu. Devlet, bu zorlu dönemde ayakta kalabilmek ve toparlanabilmek için daha öncelikli ve pragmatik çözümlere yönelmek durumundaydı. Eğer devşirme sisteminin ilk adımlarını merak ediyorsan, o tamamen başka bir sohbetin konusu olur.