Deneme ne zaman ortaya çıkmıştır?
Denemenin Kökleri ve İlk İzleri
Denemenin tam olarak ne zaman ortaya çıktığını söylemek zor olsa da, temellerinin antik Yunan'a kadar uzandığını söyleyebilirim. Düşünce ve ifade özgürlüğünün filizlendiği bu dönemde, filozofların ve düşünürlerin kendi kişisel görüşlerini, inançlarını ve yaşantılarını aktardığı yazılar ortaya çıkmaya başladı. Mesela M.Ö.
- yüzyılda yaşamış Romalı düşünür Seneca'nın yazdığı mektuplar ve kısa denemeler, günümüzdeki deneme türünün öncüleri olarak kabul edilebilir. Seneca, bu eserlerinde ahlak, yaşam felsefesi gibi konuları samimi bir dille ele almış, okuyucuyla doğrudan bir bağ kurmayı başarmıştır. Bu, denemenin sadece bilgi aktarmakla kalmayıp, aynı zamanda kişisel bir ses tonuyla da yazılabileceğinin önemli bir göstergesidir. Kendi düşüncelerini, sorgulamalarını bu şekilde kaleme almak, denemenin özünde yatan "kişisel ve samimi ifade" biçiminin ilk örneklerindendir.
Deneme Türünün Rönesans'taki Yükselişi
Denemenin bugünkü bildiğimiz şeklini almasında Rönesans dönemi Fransız düşünürü Michel de Montaigne'nin payı çok büyüktür.
- yüzyılın sonlarında (özellikle 1580'de yayımlanan Denemeler'iyle) Montaigne, kendi hayatından, deneyimlerinden, okuduklarından yola çıkarak çeşitli konular üzerine özgün ve öznel görüşlerini yazdı. İşte tam da bu noktada deneme, bir edebi tür olarak belirginleşti. Montaigne, "denemek" (essayer) fiilinden türeyen bu kelimeyle, kendi fikirlerini ve ruh halini "denediğini", ortaya koyduğunu ifade ediyordu. Denemelerinde sıkça "Ben ne biliyorum?" sorusunu sorarak, bilgiye ulaşma sürecini, şüpheciliği ve bireysel düşünceyi ön plana çıkardı. Onun bu samimi ve sorgulayıcı yaklaşımı, deneme türünün temel taşlarını oluşturdu. Eğer sen de bir deneme yazmaya niyetliysen, Montaigne'nin bu meraklı ve sorgulayıcı ruhunu kendine rehber edinebilirsin.
Türk Edebiyatında Deneme: Tanzimat'tan Günümüze
Türk edebiyatında deneme türünün kökenlerini bulmak için Tanzimat Dönemi'ne bakmak gerekir. Ancak deneme, bağımsız bir tür olarak özellikle Servet-i Fünun ve sonrasında Fecr-i Ati dönemleriyle birlikte daha belirgin hale gelmiştir. Bu dönemlerde yazarlar, Batı edebiyatından etkilenerek makale, sohbet gibi türlerin yanı sıra deneme tadında yazılar da kaleme almışlardır. Özellikle Refik Halit Karay, Ahmet Haşim, Peyami Safa gibi isimlerin eserlerinde deneme ruhunu görmek mümkündür. Ancak denemenin tam anlamıyla bir tür olarak oturması, cumhuriyet döneminde, özellikle Nurullah Ataç, Suut Kemal Yetkin, Sabahattin Eyüboğlu gibi yazarlarla gerçekleşmiştir. Bu yazarlar, denemeyi hem bir düşünce biçimi hem de bir sanat olarak ele almış, günlük hayatın içinden konuları, felsefeyi, sanatı ve toplumsal meseleleri samimi bir dille okuyucuya aktarmışlardır. Bu isimlerin denemelerini okumak, sana Türk edebiyatındaki deneme geleneği hakkında iyi bir fikir verecektir.
Deneme Yazarken Dikkat Edilmesi Gerekenler
Deneme yazmak, kendi düşüncelerini ifade etmek için harika bir yoldur. Deneyimlerime göre, bu türde başarılı olmak için birkaç önemli noktaya dikkat etmek gerekiyor:
* Kişisel Bir Ses Tonu Yakala: Deneme, senin kişisel görüşlerini, deneyimlerini ve düşüncelerini yansıtır. Bu yüzden samimi ve içten bir dil kullanmaktan çekinme. Okuyucu seninle sohbet ediyormuş gibi hissetmeli.
* Belirli Bir Konu Seç ve Derinleş: Çok geniş konular yerine, ilgini çeken, üzerinde düşünmek istediğin spesifik bir konuyu seçmek daha etkili olur. Mesela sadece "kitaplar" yerine, "Okuduğum bir kitabın hayatımı nasıl değiştirdiği" gibi daha dar bir çerçeve çizmek, denemeyi daha odaklı hale getirir.
* Sorgulamaktan ve Merak Etmekten Vazgeçme: Deneme, kesin yargılar bildirmekten çok, sorular sormak, düşünmek ve bir konuyu farklı açılardan ele almakla ilgilidir. Kendi kendine sorular sor, cevapları ara ve bu arayışını okuyucuyla paylaş.
* Kanıtlara Dayandır Ama Kuru Olmasın: Düşüncelerini desteklemek için okuduklarından, yaşadıklarından veya gözlemlerinden örnekler verebilirsin. Ancak bu örnekler kuru birer bilgi yığını olmamalı, düşüncelerini besleyen, zenginleştiren unsurlar olmalı.
* Akıcı Bir Üslup Kullan: Cümlelerin çok uzun ve karmaşık olmamasına özen göster. Düşüncelerini net ve anlaşılır bir şekilde ifade etmek, denemenin okunabilirliğini artırır.
Eğer sen de deneme yazmaya başlayacaksan, bu pratik ipuçları sana yol gösterebilir. En önemlisi, yazmaktan ve düşüncelerini ifade etmekten keyif almak!