Geçerlik çalışması nedir?
Geçerlilik Çalışması: Ne İşe Yarar, Nasıl Yapılır?
Bir ölçüm aracının, anketin, testin ya da bir geliştirilen yazılımın gerçekten ölçmek istediğimiz şeyi ölçüp ölçmediğini anlamaya çalışırız. İşte bu sürece geçerlilik çalışması diyoruz.
Deneyimlerime göre, çoğu zaman bir şeyi iyi tasarlarız, güzel kodlar yazarız ama sonuçların güvenilir olup olmadığını sorgulamayız. İşte geçerlilik çalışması tam da bu noktada devreye giriyor. Kısacası, "Elimdeki bu araç, amacına hizmet ediyor mu?" sorusunun cevabını arıyoruz.
Neden Geçerlilik Çalışması Yapmalıyız?
Temel sebep, güvenilir kararlar alabilmek. Eğer bir ölçüm aracımız geçerli değilse, topladığımız verilerle yanlış sonuçlara varır, hatalı analizler yaparız. Bu da:
- Yanlış hedef kitleye ulaşmak: Örneğin, bir pazarlama kampanyasının etkisini ölçmek için hazırladığın anketin geçerli olmadığını düşün. Anketten çıkan "başarılı" sonuçlarla kampanyayı doğru kitleye yaydığını sanıp aslında tam tersi bir etki yaratabilirsin.
- Kaynak israfı: Geçerli olmayan bir testle zaman ve para harcamak, en kötü senaryo. Bir yazılım geliştirme sürecinde hatalı bir test, gereksiz geliştirmelere yol açabilir.
- Güvenilirlik kaybı: Hem senin markanın hem de ölçüm aracının itibarı zarar görür.
Özetle, yaptığımız işin doğruluğunu teyit etmek, kaynaklarımızı doğru kullanmak ve somut, anlamlı sonuçlar elde etmek için geçerlilik çalışması şart.
Geçerlilik Türleri ve Uygulamaları
Geçerliliği birkaç ana başlık altında inceleyebiliriz. Bu türleri anlamak, hangi çalışmayı ne zaman yapman gerektiğini belirlemene yardımcı olur.
- Kapsam Geçerliliği (Content Validity)
Bu tür, ölçüm aracının (örneğin bir test veya anket) ölçülmek istenen konuyu ne kadar iyi kapsadığını inceler. Yani, bir matematik testinin sadece toplama çıkarmadan mı oluştuğu, yoksa tüm müfredatı mı kapsadığı gibi.
- Nasıl Anlaşılır? Genellikle alan uzmanlarının görüşlerine başvurulur. Örneğin, bir dil bilgisi testi hazırladın. Bir dilbilimciye, bu testin dil bilgisi konularını yeterince temsil edip etmediğini sorarsın.
- Örnek: Bir "Müşteri Memnuniyeti" anketi hazırladığını düşün. Bu anketin fiyat, kalite, servis, ürün özellikleri gibi müşteri memnuniyetini etkileyen tüm ana başlıkları kapsadığından emin olmalısın. Eğer ankette sadece fiyat sorusu varsa, diğer faktörleri ölçemez ve bu yönüyle geçersiz sayılır.
- Pratik İpucu: Anket veya testin tüm maddelerinin, ölçmek istediğin kavramın "tanım kümesi" ile örtüştüğünden emin ol.
- Yapı Geçerliliği (Construct Validity)
Bu, ölçüm aracının, temelde yatan teorik yapıyı (kavramı) ne kadar doğru ölçtüğünü ifade eder. Örneğin, "zekâ" gibi soyut bir kavramı ölçtüğünü iddia ettiğin bir testin, gerçekten zekâ ile ilişkili olduğunu düşündüğün diğer şeylerle (örneğin akademik başarı) korelasyon göstermesi beklenir.
- Nasıl Anlaşılır? İki ana yolu vardır:
- Yakınsak Geçerlilik (Convergent Validity): Ölçmek istediğin yapıyı ölçtüğü düşünülen başka araçlarla yüksek korelasyon göstermesi. Yani, yeni bir depresyon ölçeği hazırladıysan, eskiden beri kabul görmüş bir depresyon ölçeği ile yüksek benzer sonuçlar vermelidir.
- Iraksak Geçerlilik (Discriminant Validity): Ölçmek istediğin yapıyla ilgisi olmaması gereken başka yapılarla düşük veya sıfır korelasyon göstermesi. Örneğin, hazırladığın depresyon ölçeği, kişilik özelliklerinden "dışadönüklük" ile düşük korelasyon göstermelidir.
- Örnek: Bir "liderlik potansiyeli" ölçümü yapıyorsun. Bu ölçümün, bireylerin daha önceki liderlik deneyimleri veya takım performansı gibi göstergelerle tutarlı sonuçlar vermesi, yapı geçerliliğini destekler.
- Pratik İpucu: Eğer bir kavramı ölçüyorsan (örneğin sosyal kaygı), bu kavramın literatürdeki tanımlarını ve ilgili diğer kavramlarla ilişkilerini iyice araştırmalısın.
- Ölçüt Geçerliliği (Criterion Validity)
Bu tür, ölçüm aracının dışsal bir ölçütle (kriterle) ne kadar uyumlu olduğunu inceler. Yani, bir testin sonucu, başka bir gerçek yaşam performansı veya davranışıyla ne kadar ilişkilidir?
- İki Alt Türü Vardır:
- Yordama Geçerliliği (Predictive Validity): Ölçüm aracının, gelecekteki bir performansı ne kadar iyi tahmin ettiğidir. Örneğin, bir üniversiteye giriş sınavının, öğrencilerin üniversitedeki başarılarını ne kadar iyi yordadığı. Eğer sınavda yüksek puan alanlar üniversitede daha başarılı oluyorsa, yordama geçerliliği yüksektir.
- Eş Zamanlı Geçerlilik (Concurrent Validity): Ölçüm aracının, mevcut bir ölçütle ne kadar uyumlu olduğudur. Örneğin, hızlı bir yeni zekâ testi geliştirdin. Bu testin, halihazırda yaygın olarak kullanılan ve geçerliliği kabul edilmiş başka bir zekâ testi ile benzer sonuçlar vermesi eş zamanlı geçerliliğe örnektir.
- Örnek: Bir satış temsilcisi pozisyonu için yaptığın mülakat değerlendirme formunun, sonrasında bu kişilerin gerçek satış performanslarını (örneğin ilk 6 aydaki ciroya göre) ne kadar iyi tahmin ettiğini görmek yordama geçerliliğidir.
- Pratik İpucu: Geçerlilik katsayılarına (genellikle Pearson korelasyon katsayısı kullanılır) bak. Pozitif yönde 0.40 üzeri genellikle kabul edilebilir, 0.60 ve üzeri ise güçlü bir ilişki olarak değerlendirilir.
Geçerlilik Çalışması Nasıl Yapılır? (Adım Adım)
Geçerlilik çalışması yapmak aslında bir "sihir" değil, sistematik bir süreçtir. İşte sana yol gösterecek adımlar:
- Amacı Belirle: Ne ölçmek istiyorsun? Bu aracın hangi amaca hizmet etmesini bekliyorsun? Bu en kritik adım.
- Literatür Taraması Yap: Konuyla ilgili daha önce yapılmış çalışmaları, kullanılan ölçüm araçlarını incele. Kavramın tanımını netleştir.
- Araç Tasarımı: Kapsam geçerliliği ilkelerini göz önünde bulundurarak maddeleri tasarla.
- Uzman Görüşü Al: Taslağı ilgili alanın uzmanlarına gönder. "Bu maddeler, ölçmek istediğimiz şeyi yeterince kapsıyor mu?" gibi sorular sor. Geri bildirimlere göre revizyon yap.
- Pilot Uygulama Yap: Taslağı küçük bir örneklem üzerinde dene. Sorunlu veya anlaşılmayan maddeleri tespit et.
- Veri Topla: Geliştirdiğin aracı hedef kitle üzerinde uygula.
- İstatistiksel Analizler Yap:
- Korelasyon Analizleri: Yapı ve ölçüt geçerliliği için kritik. Farklı değişkenler arasındaki ilişkileri ölçer.
- Faktör Analizi: Özellikle yapı geçerliliğinde, ölçmek istediğin tek bir yapı olup olmadığını veya farklı boyutları olup olmadığını anlamana yardımcı olur.
- Karşılaştırmalı Gruplar Analizi: Teorik olarak farklı sonuçlar vermesi beklenen grupların (örneğin, yüksek ve düşük motivasyonlu çalışanlar) test sonuçlarının farklılaşıp farklılaşmadığına bakılır.
- Sonuçları Yorumla: Elde ettiğin istatistiksel verileri, başlangıçtaki amacınla karşılaştır. Aracın geçerli mi, değil mi? Hangi tür geçerliliği yeterince sağlıyor?
- Raporla ve İyileştir: Çalışmanın sonuçlarını raporla ve aracın geçerliliğini artırmak için gerekli iyileştirmeleri yap.
Unutma, geçerlilik çalışması tek seferlik bir iş değildir. Bir araç zamanla geçerliliğini yitirebilir veya farklı bir bağlamda geçerli olmayabilir. Bu yüzden düzenli olarak gözden geçirmek önemlidir.