🗞️ Manisa Haber

Aruz nedir TDK?

13 Haziran 2025 Manisa Haber

Aruz Nedir? TDK Kaynaklı Bilgiler ve Uygulamalar

Aruz, Türk şiirinde kullanılan nazım ölçüsüdür. Arap ve İran edebiyatından alınmıştır ve temelde kelimelerin hecelerinin uzunluklarına göre (kısa-uzun) bir düzen oluşturması esasına dayanır. TDK, aruz ölçüsünü "Arap ve İran edebiyatından Türk edebiyatına geçen, hecelerin uzun veya kısa oluşlarına göre kurulan nazım ölçüsü." olarak tanımlar. Bu tanımın altını dolduracak olursak, aruzun mantığı aslında budur: heceleri belirli bir kalıba sokmak.

Aruzun Temel Kuralları ve Heceleme

Aruzda hecelemeye başlarken en önemli nokta, kelimelerin okunuşuna göre hareket etmektir. Türkçe'deki bazı telaffuz farklılıkları aruz hecelemesini etkileyebilir.

  • Açık heceler: Ünlü ile biten hecelerdir (örneğin, "ha"). Bunlar aruzda kısa (ْ - sükun) kabul edilir.
  • Kapalı heceler: Ünsüz ile biten hecelerdir (örneğin, "mân"). Bunlar aruzda uzun (— - med) kabul edilir.
  • Uzun ünlülü heceler: Bazı uzun ünlülerle biten heceler (örneğin, "rûh"). Bunlar da kapalı hece gibi uzun (— - med) kabul edilir.

Örneğin, "kalem" kelimesini aruz veznine göre hecelediğimizde "ke-lem" olur. "ke" açık hece olduğu için kısa (ْ), "lem" ise ünsüzle bittiği için kapalı ve uzun (—) kabul edilir. Yani aruzda "ke-lem" (ْ —) şeklinde okunur. Deneyimlerime göre, bu hecelemeyi doğru yapmak ilk başta biraz pratik gerektiriyor. Özellikle bazen hecelerin sonundaki "y" gibi harflerin açık veya kapalı kabul edileceği konusunda kafa karışıklığı yaşanabilir. Bu gibi durumlarda TDK Yazım Kılavuzu'ndaki telaffuz kurallarına veya aruzla ilgili güvenilir kaynaklara bakmak faydalı olacaktır.

Aruz Kalıpları ve Müstezat Örneği

Aruz ölçüsünün en bilinen özelliği, çeşitli kalıplarının olmasıdır. Bu kalıplar, şiirin ritmini belirler. En sık kullanılan aruz kalıplarından biri "fe'ûlün" kalıbıdır. Bu kalıp ( — ْ — ْ ) şeklinde okunur. Bir diğer yaygın kalıp ise "mefaîlün"dür (ْ — ْ — ).

Bir örnek vermek gerekirse, Tevfik Fikret'in "Sana bir şiir yazacağım" dizeleriyle başlayan şiirinin ilk kısmını ele alalım:

"Sana bir şiir yazacağım... gökyüzü gibi

zümrüt, yakut, bir altın."

Bu dizeleri aruz veznine göre inceleyelim:

  • "sa-na" (ْ — )
  • "bir" (ْ )
  • "şi-ir" (ْ — )
  • "ya-za-ca-ğım" (ْ — ْ — )

Bu heceleme, aruz kalıplarına uydurularak yapılır. Şiirin genelinde belirli bir aruz kalıbı hakimdir. Müstezat da aruzun kullanıldığı bir nazım biçimidir. Müstezatta uzun ve kısa dizeler birbirini takip eder. Bu, şiire farklı bir akıcılık katar.

Aruzu Öğrenme ve Uygulama İçin İpuçları

Eğer aruz ölçüsünü öğrenmek ve kendi şiirlerinizde kullanmak istiyorsanız, pratik yapmak şart.

  • Bol Bol Okuyun: Özellikle Divan edebiyatı şairlerinin aruzla yazdığı şiirleri okumak, veznin nasıl kullanıldığına dair fikir verir. Yahya Kemal Beyatlı gibi modern şairlerin aruz denemeleri de ilham verici olabilir.
  • Hecele Yöntemi: Kendi yazdığınız veya beğendiğiniz şiirleri aruz veznine göre hecelemeyi deneyin. Başlangıçta zorlanabilirsiniz ama zamanla hızlanırsınız.
  • Kalıpları Tanıyın: En sık kullanılan aruz kalıplarını öğrenmek, hangi hece yapılarının hangi kalıplara uyduğunu anlamanıza yardımcı olur. TDK'nın "Aruz" maddesi veya edebiyat ansiklopedileri bu konuda faydalı olacaktır.
  • Basit Başlayın: İlk başlarda karmaşık kalıplara girmeden, daha basit ve tekrarlayan kalıpları olan şiirlerle çalışmak daha verimli olabilir.

Deneyimlerime göre, aruz sadece bir kural yığını değil, aynı zamanda şiire farklı bir müzikalite ve ritim katan bir araç. Bu ritmi hissetmek ve kendi sesinizi bu ritme katmak oldukça keyifli bir süreç.