Fiilimsi nedir ve özellikleri?

Fiilimsi Nedir ve Neden Önemlidir?

Fiilimsi, Türkçedeki fiillerin, çekim ekleriyle değil, kendine özgü fiilimsi ekleriyle türetilerek isim, sıfat veya zarf gibi fiil dışı görevlerde kullanılabilen sözcük türüdür. Basitçe söylemek gerekirse, fiil kökünden gelip ama bildiğimiz kiplerle çekimlenmeyen, yani "geldi", "gideriz", "yazmış" gibi olmayıp, "gelen", "gitmek", "yazarak" gibi hallere bürünen kelimelerdir. Türkçenin zenginliğini ve ifade gücünü artıran bu yapılar, cümlelere farklı anlam katmanları ekler.

Deneyimlerime göre, fiilimsi bilgisini sağlamlaştırmak, hem okuduğunu anlama hem de yazdığını ifade etme becerini ciddi şekilde geliştirir. Özellikle paragrafın ana fikrini yakalamak veya karmaşık cümlelerin yapısını çözmek istediğinde, fiilimsi yapılarını fark etmek sana büyük avantaj sağlar. Örneğin, "Sınavı kazanmak için çok çalışıyor." cümlesinde "kazanmak" fiilimsidir ve cümlenin öznesi konumundadır. Burada "kazanmak" eylemi, bir isim gibi kullanılmıştır.

Fiilimsi Türleri ve Özellikleri

Fiilimsiler üç ana gruba ayrılır: isim-fiiller, sıfat-fiiller ve zarf-fiiller. Her birinin kendine özgü ekleri ve kullanım alanları vardır.

  • İsim-fiiller: Fiil kök veya gövdelerine "-ma, -me, -ış, -iş, -uş, -üş, -mak, -mek" eklerinin getirilmesiyle oluşur. Fiilimsilerin isim gibi kullanıldığı bu grupta, fiil anlamı korunur ancak sözcük cümlede isim görevindedir.
    • Örnek: "Onun gülüşü beni çok mutlu etti." (Gülmek fiilinden türemiş isim-fiil)
    • Örnek: "Bu işi yapmak zorundayız." (Yapmak fiilinden türemiş isim-fiil)

    Dikkat etmen gereken nokta şu: "-me, -ma" ekleri olumsuzluk ekiyle karıştırılabilir. Örneğin, "O gelmeme taraftarı değil." cümlesinde "gelmeme" olumsuz isim-fiildir. Ancak "Kapıyı açma!" dediğinde bu olumsuzluk bildiren emir kipidir, fiilimsi değildir.

  • Sıfat-fiiller (Ortaçlar): Fiil kök veya gövdelerine "-an, -en, -ası, -esi, -maz, -mez, -ar, -er, -dık, -dik, -tık, -tik, -acak, -ecek, -mış, -miş" eklerinin getirilmesiyle oluşur. Bu fiilimsiler, niteledikleri isimlerin önüne gelerek sıfat görevinde kullanılır.
    • Örnek: "Bahçedeki koşan çocuklar çok enerjikti." (Koşmak fiilinden türemiş sıfat-fiil)
    • Örnek: "Yarın görüşülecek konuları belirledik." (Görüşmek fiilinden türemiş sıfat-fiil)

    Burada da bazı eklerin zarf-fiil ekleriyle karıştırılmaması önemlidir. Örneğin, "-an" eki hem sıfat-fiil hem de şimdiki zaman kip eki olabilir. "Geliyor" dediğinde kip ekidir, "gelen adam" dediğinde sıfat-fiildir. Bu ayrımı cümlenin bağlamından çıkarabilirsin.

  • Zarf-fiiller (Bağ-fiiller): Fiil kök veya gövdelerine "-ıp, -ip, -arak, -erek, -ınca, -ince, -dıkça, -dikçe, -dığında, -diğinde, -alı, -eli, -madan, -meden, -maksızın, -mesizin, -dıkça, -dikçe" gibi eklerin getirilmesiyle oluşur. Bu fiilimsiler, cümlenin yargı bildiren fiilini zaman, sebep, durum gibi yönlerden belirten zarf görevindedir.
    • Örnek: "Kitabı okuyarak uyuyakaldı." (Okumak fiilinden türemiş zarf-fiil, durumu belirtiyor)
    • Örnek: "Sınavı kazandığında çok sevinecek." (Kazanmak fiilinden türemiş zarf-fiil, zamanı belirtiyor)

    Zarf-fiiller, cümlenin anlam bütünlüğünü sağlamada çok etkilidir. Bir olaydan sonra diğerinin nasıl gerçekleştiğini veya hangi koşulda gerçekleştiğini belirtirler. Örneğin, "Onu görmeden gitmek istemedim." cümlesinde "-meden" zarf-fiili, gitmek istememe eyleminin nedenini, yani "görmeme" şartını ifade eder.

Pratik İpuçları ve Öneriler

Fiilimsi konusunu daha iyi anlamak ve kullanmak için şu yöntemleri deneyebilirsin:

  • Ekleri Ezberle, Uygulamayla Pekiştir: Her fiilimsi türünün eklerini bir yere not al ve sonra bol bol örnek cümle içinde bu ekleri taşıyan kelimeleri bulmaya çalış. Kendi cümlelerinde de bu yapıları kullanmaya özen göster. Bu, kelime dağarcığını da zenginleştirecektir.
  • Cümleleri Yüklemden Ayır: Bir cümlede fiilimsi olup olmadığını anlamak için, cümlenin temel fiilini (yüklemini) bulduktan sonra geriye kalan fiil köklü kelimelere odaklan. Eğer bu kelimeler kip ekleriyle değil, fiilimsi ekleriyle türemişse, fiilimsidir.
  • Anlamı Sorgula: Fiilimsi olan kelimenin cümledeki işlevini anlamaya çalış. İsim gibi mi, sıfat gibi mi, yoksa zarf gibi mi kullanılmış? Bu, fiilimsi türünü doğru tespit etmene yardımcı olur. Örneğin, "koşar adım" derken "koşar" zarf-fiildir, çünkü "koşar" kelimesi "adım" kelimesini nitelemez, eylemin nasıl yapıldığını belirtir. Oysa "koşan adam" derken "koşan" sıfat-fiildir, "adam" ismini niteler.
  • Karıştırılan Ekleri Ayır: Özellikle "-an, -en" gibi hem kip hem de fiilimsi eki olabilen veya "-me, -ma" gibi hem olumsuzluk hem de isim-fiil eki olabilen durumlarda, cümlenin tamamına bakarak doğru anlamı ve işlevi belirle.

Fiilimsi bilgisi, sadece sınavlar için değil, Türkçeyi daha akıcı ve etkili kullanmak için de temel bir yapı taşıdır. Bu yapıları ne kadar iyi kavrarsan, metinleri o kadar rahat analiz eder ve kendi düşüncelerini o kadar net ifade edersin.