Aşık tarzı halk edebiyatı nazım şekilleri nelerdir?
Aşık Tarzı Halk Edebiyatı Nazım Şekilleri Nelerdir?
Aşık edebiyatının kökleri Orta Asya'ya kadar uzanır ve günümüze kadar ulaşan, kendi içinde zenginleşmiş birçok nazım şekli barındırır. Bu nazım şekillerini anlamak, hem Türkçenin dil bilgisel zenginliğini hem de kültürel geçmişimizi daha yakından tanımak demektir. Deneyimlerime göre, bu nazım şekillerini öğrenmenin en etkili yolu, onları sadece ezberlemek değil, aynı zamanda içlerinde saklı olan ritmi, duyguyu ve anlatımı hissetmektir.
Öncelikle bilmen gereken en temel ve yaygın nazım şekillerinden biri Koşma'dır. Koşma, aşk, doğa, yiğitlik, toplumsal olaylar gibi geniş bir yelpazede işlenebilen, genellikle 3 ila 5 dörtlükten oluşan bir nazım biçimidir. Aruz vezninin Türkçeye uyarlanmasıyla oluşan divan edebiyatının aksine, koşma hece ölçüsüyle yazılır. Genellikle 11'li hece ölçüsü kullanılır (6+5 duraklı). Kafiye düzeni ise abab, cccb, dddb şeklinde ilerler.
Örnek vermek gerekirse, Dadaloğlu'nun şu dizeleri koşmanın tipik bir örneğidir:
- Harman olur cümle cefalarım başımda,
- Kış gelip kar yağar bizim yükseğe,
- Oğlan ağa derler gedip düşe,
- Kuru topraklar bile olur mu başka?
Bu örnekte ilk dörtlük abab şeklinde kafiyelenmişken, ikinci dörtlük cccb şeklinde kafiyelenerek konularını benzer bir biçimde işlerler. Koşmaya benzer ama daha çok kahramanlık ve yiğitlik konularını işleyen nazım şekli ise Semai'dir. Semai de genellikle 11'li hece ölçüsüyle yazılır ancak kafiye düzeni abab, cccb, dddb şeklinde olur. Semai'nin en belirgin farkı, her dörtlük sonunda nakarat şeklinde tekrar eden bir mısranın bulunmasıdır.
Bir diğer önemli nazım şekli ise Vay'dır. Vay, genellikle ağıt ve ölüm temalarını işler. Koşmaya benzer bir yapısı olsa da duygusal yoğunluğu daha fazladır. Vay'da da hece ölçüsü kullanılır ve kafiye düzeni koşmaya paraleldir. Deneyimlerime göre, Vay'ı okurken veya dinlerken dönemin acılarını, kayıplarını derinden hissedebilirsiniz.
Bunların dışında, Destan da halk edebiyatının önemli nazım şekillerindendir. Destanlar, olağanüstü olayları, savaşları, göçleri, önemli tarihi gelişmeleri destansı bir dille anlatır. Genellikle daha uzun ve çok dörtlükten oluşabilirler. Destanlar da hece ölçüsüyle yazılır ve kafiye düzenleri koşma ve semaiye benzerlik gösterebilir. Örneğin, Köroğlu'nun yiğitlik destanları bu türün güzel örnekleridir.
Aşık edebiyatının kendine özgü ritmini ve ezgisini anlamak için bu nazım şekillerini tanımakla kalmayıp, onları okumaya veya dinlemeye teşvik ederim. Özellikle klasikleşmiş aşıkların eserlerine kulak vermek, bu nazım şekillerinin ruhunu kavramanıza yardımcı olacaktır. Örneğin,
- yüzyıldan günümüze ulaşmış aşıkların (Karacaoğlan, Aşık Veysel, Dadaloğlu gibi) eserlerini incelemek, bu nazım şekillerinin zaman içindeki gelişimini de gözlemlemenizi sağlar.
Eğer kendin yazmaya kalkarsan, öncelikle hangi konuyu işleyeceğine karar ver. Ardından seçtiğin nazım şeklinin hece ölçüsüne ve kafiye düzenine sadık kalmaya çalış. Başlangıçta 11'li hece ölçüsüyle ve abab, cccb gibi kafiyelerle yazılmış dörtlükler oluşturmak iyi bir pratik olacaktır. Unutma, halk edebiyatının samimiyeti ve akıcılığı en önemli unsurlarından. Bu nedenle, kelimeleri seçerken hem anlamlarına hem de ses uyumlarına dikkat etmelisin.