Isim fiil ve fiilimsi nasıl ayırt edilir?
İsim Fiil ve Fiilimsi Ayrımı: İşte Püf Noktaları
Dil bilgisi kurallarını öğrenirken en çok kafa karıştıran konulardan biri de isim fiil ve fiilimsi arasındaki fark. Gel, bu işi tatlıya bağlayalım. Deneyimlerime göre, bu ayrımı anlamanın yolu, kelimenin cümlenin neresinde durduğuna ve ne işlevi gördüğüne bakmaktan geçiyor.
- Fiilimsiler: Eylemin Kendisi Değil, Eylemsi Bir Hali
Fiilimsi dediğimiz şey, bir fiilin kökünden türeyen ama fiilin tüm özelliklerini taşımayan bir kelime grubu. Yani, bir eylemi anlatır ama tek başına bir yüklem olamaz. Cümlede isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılır. Fiilimsiler üç ana gruba ayrılır:
- Mastarlar (İsim Fiiller): Bunlar, eylemin adını karşılar. "-ma, -me, -mak, -mek, -ış, -iş, -uş, -üş, -mak, -mek" ekleriyle yapılır. Mesela "okumak" bir mastardır.
- Sıfat Fiiller (Ortaçlar): Eylemi sıfat görevinde kullanır. "-an, -en, -dık, -dik, -tık, -tik, -acak, -ecek, -mış, -miş, -muş, -müş, -ar, -er, -maz, -mez, -acak, -ecek" gibi eklerle yapılır. "Gelen adam" örneğinde "gelen" sıfat fiildir.
- Zarf Fiiller (Bağ Fiiller): Eylemi zarf görevinde kullanır. "-ıp, -ip, -a, -e, -arak, -erek, -ınca, -ince, -dıkça, -dikçe, -dığında, -diğinde, -alı, -eli, -ken, -meksizin, -cesine, -dıkça, -dikçe, -madan, -meden" gibi çok çeşitli ekleri vardır. "Koşarak geldi" cümlesinde "koşarak" zarf fiildir.
Şimdi bu fiilimsi eklerini hatırlamak ve kelimenin cümledeki işlevini görmek önemli. Örneğin, "Bu işin bitmesi beni rahatlattı." cümlesinde "bitmesi" kelimesi, "bitmek" fiilinden türemiş bir isim fiildir ve cümlenin öznesi konumundadır.
- İsim Fiiller: Eylemin Adı Gibi Düşün
İsim fiiller, fiilimsilerin bir alt dalıdır. Yukarıda da belirttiğim gibi, fiilin adını oluştururlar. Yani, bir eylemi gerçekleştirmenin veya eylemin kendisinin adıdır. Cümlede isim gibi davranırlar; özne, nesne, tümleç olabilirler. "-ma, -me, -mak, -mek, -ış, -iş, -uş, -üş" ekleriyle yapılırlar. Bu ekleri gördüğünüzde aklınıza hemen "Bu bir isim fiil olabilir mi?" sorusu gelmeli.
Örnek verelim: "Onun anlatışı çok etkileyiciydi." Burada "anlatışı" kelimesi, "anlatmak" fiilinden türemiş bir isim fiildir ve cümlenin öznesi görevindedir. "Bu projenin tamamlanması zaman alacak." cümlesinde ise "tamamlanması" kelimesi, "tamamlanmak" fiilinden türemiş bir isim fiildir ve cümlenin öznesidir.
- Ayrımın Temel Noktası: İşlev ve Anlam
Peki, isim fiil ile diğer fiilimsi türlerini nasıl ayırt edeceğiz? İşte püf noktası burada: Kelimenin cümledeki işlevi ve anlamı. İsim fiiller, fiilimsilerin içinde sadece eylemin adını karşılayanlardır. Sıfat fiiller eylemi sıfat gibi, zarf fiiller ise eylemi zarf gibi kullanır.
Şöyle düşün: Bir pasta yapıyorsun. Malzemeler fiil kökleri olsun. Un, şeker, yumurta gibi ekler de fiilimsi ekleri. İsim fiil, pastanın kendisi gibi; eylemin tamamlanmış hali, adı. Sıfat fiil, pastanın üzerine konan bir süs gibi; eylemi niteliyor. Zarf fiil ise pastayı ne zaman, nasıl yaptığına dair bir bilgi veren sos gibi; eylemi tamamlıyor.
Birkaç örnek daha verelim:
- "Onun gülüşü her şeyi unutturuyordu." (İsim fiil - eylemin adı, özne)
- "Gülen yüzü her zaman dikkat çekerdi." (Sıfat fiil - eylemi sıfat gibi kullanmış, "yüzü"nü niteliyor)
- "Öylece gülerek etrafına bakıyordu." (Zarf fiil - eylemi zarf gibi kullanmış, nasıl baktığını belirtiyor)
Gördüğün gibi, aynı fiil kökünden türeyen kelimeler, aldıkları ekler ve cümledeki görevleriyle farklı fiilimsi türlerine dönüşüyor.
- Pratik Bir İpucu: Ekleri Kontrol Et ve Cümleye Yerleştir
Bir kelimenin isim fiil mi, yoksa başka bir fiilimsi türü mü olduğunu anlamak için şu adımları izleyebilirsin:
- Ekleri Kontrol Et: Kelimenin "-ma, -me, -mak, -mek, -ış, -iş, -uş, -üş" eklerinden birini alıp almadığına bak. Eğer bu eklerden birini alıyorsa, büyük ihtimalle bir isim fiildir.
- Cümledeki İşlevini Sorgula: Kelime, cümlede isim gibi mi davranıyor? Öznesinde mi, nesnesinde mi, tümlecinde mi yer alıyor? Eğer bu şekilde bir "isim" rolü üstleniyorsa, isim fiildir.
- Diğer Fiilimsi Ekleriyle Karşılaştır: Eğer kelime "-an, -en", "-ıp, -ip", "-arak, -erek" gibi başka fiilimsi ekleri alıyorsa, o zaman isim fiil değil, sıfat fiil veya zarf fiildir.
Unutma, dil bilgisi kuralları ezberlemekten çok, mantığını anlamakla daha kolay çözülür. Bu ayrımı da böyle düşündüğünde, karşına çıkan her kelimeyi daha rahat analiz edebileceksin.