Cumhuriyetin ilanı ile meclis hükümeti sisteminden hangi sisteme geçildi?

Cumhuriyetin İlanı ve Hükümet Sistemleri: Meclis Hükümetinden Neye Geçtik?

Cumhuriyetin ilanıyla birlikte Türkiye'de hükümet sistemi de köklü bir değişikliğe uğradı. Aslında bu, sadece bir isim değişikliği değil, devletin işleyişini temelden etkileyen bir dönüşümdü. Gelin bu sürece biraz daha yakından bakalım.

Öncelikle, meclis hükümeti sistemi dediğimizde aklımıza gelen şey, yasama organının (yani Meclis'in) yürütme organı üzerinde çok daha belirgin bir güce sahip olduğu bir yapıdır. Milli Mücadele döneminde ve sonrasında kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Hükümeti, bu sistemin en somut örneğiydi. Burada hükümet üyeleri genellikle Meclis tarafından seçilir ve Meclis'e karşı sorumluydu. Başbakanlık gibi bugünkü anlamda güçlü bir yürütme başı figürü belirgin değildi. Kararlar daha çok ortak akılla, Meclis'in kendi içindeki tartışmalarla alınırdı.

Peki, Cumhuriyetin ilanıyla ne oldu? 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet ilan edildiğinde, devletin yönetim şekli parlamenter Cumhuriyet sistemine evrildi. Bu ne demek? Parlamenter sistemde de yasama organı (yani Meclis) önemlidir. Ancak yürütme organı, yani hükümet, Meclis'in güvenoyuna dayanır ama aynı zamanda kendi içinde bir başbakan ve bakanlardan oluşan bir kabine yapısına sahiptir. Bu sistemde hükümetin oluşumu ve düşmesi yine Meclis'e bağlıdır, ancak yürütmenin başı olan başbakan, devletin günlük işleyişinde daha belirgin bir rol üstlenir.

Deneyimlerime göre, bu geçişin en önemli sonuçlarından biri, devlet yönetiminde istikrar ve karar alma süreçlerinde hızlanma beklentisiydi. Meclis hükümetinde bazen kararların alınması, tüm Meclis'in mutabakatına bağlı olabildiği için biraz daha uzun sürebiliyordu. Parlamenter sistemde ise başbakan ve kabine, daha hızlı ve odaklanmış adımlar atabilme potansiyeline sahip oldu. Elbette bu, her zaman böyle olacağı anlamına gelmez, ancak sistemin yapısı bu yönde bir eğilim gösterir.

Bu geçişin pratik etkilerine bakacak olursak:

• Başbakanlık Kurumunun Belirginleşmesi: Cumhuriyetin ilanıyla birlikte başbakanlık makamı daha belirgin bir hale geldi. İlk başbakan İsmet İnönü oldu. Bu, yürütme gücünün tek bir elde toplanması ve daha koordineli çalışması amacını taşıyordu.
• Devlet Başkanlığı ve Hükümet Başkanlığının Ayrılması (veya Birleşmesi): Parlamenter sistemin tipik özelliklerinden biri, devlet başkanlığı (Cumhurbaşkanlığı) ile hükümet başkanlığının (Başbakanlık) farklı kişilerde olmasıdır. Cumhuriyetin ilk yıllarında Cumhurbaşkanlığı da Meclis tarafından seçiliyordu ve aynı zamanda hükümeti kurma görevini de yürütüyordu. Bu, karma bir yapıyı temsil ediyordu. Zamanla bu ayrım daha netleşti.
• Siyasi Partilerin Rolü: Parlamenter sistem, çok partili siyasi yaşamı ve dolayısıyla siyasi partilerin hükümet kurma ve denetleme süreçlerindeki rolünü daha belirgin hale getirdi. Cumhuriyetin ilk yıllarında tek parti dönemi hakimdi, ancak sistemin kendisi çok partili hayata uyumluydu.

Bu geçişi daha iyi anlamak için şöyle düşün: Meclis hükümeti, bir ailenin tüm kararları hep birlikte aldığı, herkesin söz sahibi olduğu bir yapı gibi. Parlamenter sistem ise, ailenin bir reisi (başbakan) var ve bu reis, ailenin genel işleyişinden sorumlu, ancak yine de ailenin diğer üyelerinin (Meclis'in) desteğine ihtiyaç duyuyor. Cumhuriyetin ilanı, bu ailenin yeni bir yönetim şekli benimsemesi gibiydi.

Özetle, Cumhuriyetin ilanıyla meclis hükümeti sisteminden, daha belirgin bir yürütme başı ve kabine yapısına sahip olan parlamenter Cumhuriyet sistemine geçilmiştir. Bu, devletin daha hızlı ve etkili yönetilmesi, siyasi istikrarın sağlanması gibi amaçlarla yapılan önemli bir dönüşümdü.