Geçişli fiil nasıl bulunur?
Geçişli Fiili Tanımanın Pratik Yolları
Geçişli fiilleri anlamak, cümle yapısını çözmek ve dilin inceliklerini kavramak için harika bir başlangıç noktasıdır. Deneyimlerime göre, bu konuyu öğrenmenin en etkili yolu doğrudan uygulamaya geçmektir. Lafı uzatmadan, geçişli fiili nasıl kolayca bulabileceğine dair birkaç temel prensibi ve pratik ipucunu paylaşacağım.
- Nesne Var mı, Yok mu? Sorgulaması
Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamanın en temel yolu, cümlenin o fiile bir nesne alıp alamayacağını kontrol etmektir. Nesne, fiilden etkilenen öğedir ve genellikle "neyi?" veya "kimi?" sorularına yanıt verir.
Örneğin, "Çocuk kitabı okudu." cümlesine bakalım. "Okudu" fiiline "Neyi okudu?" diye sorduğumuzda "kitabı" cevabını alıyoruz. "Kitabı" burada cümlenin nesnesidir. Bu da "oku-" fiilinin burada geçişli kullanıldığını gösterir.
Başka bir örnek: "Kuş ağaçta öttü." cümlesinde "ötmek" fiiline "Neyi öttü?" veya "Kimi öttü?" diye soramayız. "Nerede öttü?" sorusuna "ağaçta" cevabını alırız ki bu da yer bildiren bir zarf tümlecidir, nesne değildir. Dolayısıyla "öt-" fiili burada geçişsizdir.
Pratik İpucu: Fiilin sonuna bir nesne getirip getiremeyeceğini düşün. Eğer mantıklı bir nesne ekleyebiliyorsan (yani fiil bir şeyin yapıldığını ifade ediyorsa), büyük ihtimalle geçişlidir. Birçok geçişli fiil, cümlede doğrudan nesne almasa bile (gizli özne durumu gibi), potansiyel olarak nesne alabilir.- "Onu" Zamiri Denemesi
Bu, geçişli fiilleri ayırt etmenin en hızlı ve en pratik yollarından biridir. Fiilin önüne "onu" zamirini getirip cümlenin anlamlı olup olmadığını kontrol edebilirsin. Eğer "onu" zamiri fiile uyuyorsa, fiil geçişlidir.
Örnek:
* "Ali yemeği yedi." -> Fiil: yedi. "Ali onu yedi." -> Anlamlı. "Ye-" geçişlidir.
* "Kız şarkı söyledi." -> Fiil: söyledi. "Kız onu söyledi." -> Anlamlı. "Söyle-" geçişlidir.
* "Öğrenci dersi dinledi." -> Fiil: dinledi. "Öğrenci onu dinledi." -> Anlamlı. "Dinle-" geçişlidir.
Şimdi geçişsiz bir fiile bakalım:
* "Çocuk koştu." -> Fiil: koştu. "Çocuk onu koştu." -> Anlamsız. "Koş-" geçişsizdir.
* "Yağmur yağıyor." -> Fiil: yağıyor. "Yağmur onu yağıyor." -> Anlamsız. "Yağ-" geçişsizdir.
Bu yöntem %90'dan fazla doğruluk payına sahiptir ve sana zaman kazandırır.
- Fiilin Yöneldiği Bir Eylem Var mı?
Geçişli fiiller, eylemin doğrudan bir nesneye yöneldiği fiillerdir. Yani yapılan eylemin bir etkisi, bir sonucu olur. Eylem, bir varlık veya kavram üzerinde gerçekleştirilir.
Düşün:
* "Yazmak": Neyi yazarsın? Bir mektup, bir kitap, bir rapor... Eylem somut bir şeye yönelir.
* "Görmek": Neyi görürsün? Bir insan, bir manzara, bir film... Eylem bir algı nesnesine yönelir.
* "Yapmak": Neyi yaparsın? Bir ödev, bir pasta, bir hata... Eylem bir sonuca yönelir.
Geçişsiz fiillerde ise böyle bir yönelme olmaz. Eylem genellikle öznenin kendisiyle ilgilidir veya bir durum bildirir.
* "Uyumak": Neyi uyursun? Uyursun, işte. Eylem özneye yöneliktir.
* "Gülmek": Neyi gülersin? Gülersin, işte. Eylem özneye yöneliktir.
* "Yaşamak": Neyi yaşarsın? Yaşarsın, işte. Eylem özneye yöneliktir.
Bu ayrımı yapmak, fiilin doğasını anlamana yardımcı olur.
- yüzyıl Türkçesinde yapılan dilbilimsel çalışmalarda, eylemin doğrudan bir nesneye yönelip yönelmediği temel kriter olarak kabul edilmiştir.
- "Tamak" veya "Etmek" Gibi Yardımcı Fiillerle Oluşanlar
Türkçede bazı fiiller, yardımcı fiillerle (etmek, olmak, kılmak, buyurmak vb.) birleşerek geçişli hale gelir. Bu da önemli bir kategori. Genellikle bir ad tamlamasına bu yardımcı fiiller eklenir.
Örnekler:
* "yardım etmek" -> Neyi yardım edersin? (yardımı)
* "teşekkür etmek" -> Neyi teşekkür edersin? (teşekkürü)
* "af etmek" -> Neyi af edersin? (afı)
* "devam etmek" -> Neyi devam edersin? (devamı)
Burada asıl olan "yardım", "teşekkür", "af", "devam" gibi isimlerdir. Fiil, bu isimlere eklenerek onları geçişli hale getirir. Bu tür yapıları gördüğünüzde, birleşen fiilin geçişli olduğunu kolayca anlayabilirsin.
Bu yöntemleri kullanarak cümlelerdeki fiillerin geçişli olup olmadığını rahatlıkla tespit edebilirsin. Önemli olan bol pratik yapmak ve bu sorgulamaları alışkanlık haline getirmektir.