🗞️ Manisa Haber

Çekimli fiil ve ek fiil nedir?

12 Haziran 2025 Manisa Haber

Çekimli Fiil ve Ek Fiil: Türkçe'nin Temel Taşları

Türkçe'de bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamanın en kestirme yolu, ona şahıs ve zaman eklerini getirip getiremediğine bakmaktır. İşte bu ekleri almış fiillere çekimli fiil diyoruz. Mesela "gelmek" fiilini alalım. Dün ben geldim (belirli geçmiş zaman,

  1. tekil şahıs). Yarın sen geleceksin (gelecek zaman,
  2. tekil şahıs). Şimdi o geliyor (şimdiki zaman,
  3. tekil şahıs). Gördüğün gibi, fiil köküne zaman ve şahıs ekleri gelerek cümlenin anlamını tamamlayan bir yapı oluşturuyor. Bu ekler, eylemin kim tarafından, ne zaman yapıldığını net bir şekilde belirtir. Dilbilgisinde bu çekimler, fiilin temel işlevidir. Örneğin, "gitmek" fiiline "-di" (gitti), "-yor" (gidiyor), "-ecek" (gidecek) gibi zaman ekleri ve ardından "-m" (gittim), "-n" (gittin), "-k" (gittik) gibi şahıs ekleri getirildiğinde çekimli fiil elde ederiz. Bu mantıkla, bir fiilin kaç farklı şekilde çekimlenebileceğini düşün. Her zaman için en az 3 şahıs ve her şahıs için 3 ayrı zaman kipi (geçmiş, şimdiki, gelecek) düşünürsek, tek bir fiil için bile onlarca çekimli hali olabilir.

Peki, ya fiillerin isim, sıfat ya da zarf gibi kelime türlerini yüklem yapma işlevi? İşte burada ek fiil devreye giriyor. Ek fiil, Türkçede tek başına anlamı olmayan ama çekimlenen fiillere eklenerek onlara yüklem olma özelliği kazandıran veya isim ve isim soylu kelimeleri yüklem yapan bir köprü görevi görür. En bilinen ek fiil çekimleri "idi", "imiş", "ise", "dir"dir. Ama bunlar zamanla "y-", "l-", "s-" gibi seslerle kaynaşmış veya düşmüştür.

Örneğin, "hasta" kelimesi tek başına bir fiil değildir. Ama "Hasta idi" dediğimizde, "hasta" kelimesi bir yüklem olur. Bu "idi" zamanla "hastaydı" şeklini almıştır. Ya da "güzel" kelimesi için: "O, çok güzeldi." (güzel idi). "Sen akıllıymışsın." (akıllı imişsin). "Eğer gelirse, sevinirim." (gelir ise). "Bugün hava serindir." (serin dir). Deneyimlerime göre, ek fiilin en sık karşılaşılan ve en çok zorlanılan kısmı isimlerin yüklem yapılmasıdır. Özellikle şimdiki zaman (-yor) ve geçmiş zaman (-di) ekleriyle karıştırılabilir. Örneğin, "Ben öğretmenim." cümlesindeki "-im" ek fiilin

  1. tekil şahıs çekimidir (ben öğretmen idim). "Sen öğrencisin." cümlesindeki "-sin" ise ek fiilin
  2. tekil şahıs çekimidir (sen öğrenci idin). Bu eklerin üstüne bir de zaman ekleri gelebilir: "Dün o yorgundu." (yorgun idi). "Yarın sen hazırsın." (hazır olacaksın gibi bir anlam da taşıyabilir, çünkü ek fiilin gelecek zamanı da var: "hazır olacaktır").

Ek Fiilin Şaşırtıcı Gücü: İsim ve Sıfatları Yüklem Yapmak

Ek fiilin en temel işlevi, isim, sıfat, zamir, zarf gibi kelime gruplarını cümlede yüklem yapmaktır. Bu, Türkçe'nin en ayırt edici özelliklerinden biridir ve dilimize inanılmaz bir esneklik katar. Bir düşün, sadece isimleri bile yüklem yaparak ne kadar çok anlam ifade edebiliyorsun.

* İsimleri Yüklem Yapma:

* "Ben öğretmenim." (Ben öğretmen idim.)

* "Sen doktorsun." (Sen doktor idin.)

* "O mühendis." (O mühendisdir. Burada "-dir" düşmüş olabilir.)

* "Biz öğrencileriz." (Biz öğrenciler idik.)

* "Siz komşularsınız." (Siz komşular idiniz.)

* "Onlar askerdir." (Onlar askerdirler.)

* Sıfatları Yüklem Yapma:

* "Hava bugün soğuktu." (Hava soğuk idi.)

* "Bu manzara güzelmiş." (Bu manzara güzel imiş.)

* "Sen çok çalışkansın." (Sen çalışkan idin.)

* "Eğer o mutluysa, ben de mutluyum." (Eğer o mutlu ise.)

* Zarfları Yüklem Yapma:

* "Sen buradasın." (Sen burada idin.)

* "Onlar orada." (Onlar orada idi.)

Bu örnekler, ek fiilin kelime türlerini nasıl birer yükleme dönüştürdüğünü net bir şekilde gösteriyor. Deneyimlerime göre, bu temel yapıyı anladığında, Türkçe'deki birçok cümlenin mantığını çözmüş olursun. Özellikle "-dir" ek fiilinin kullanıldığı yerlerde, bazen bir kesinlik, bazen de bir tahmin anlamı katabilir. "Bugün hava güzeldir." kesinlik belirtirken, "Senin de geleceğini biliyordum, demek ki o da gelmiştir." gibi bir kullanımda bir tahmin anlamı taşır.

Çekimli Fiil ve Ek Fiil Ayrımı: Karıştırılan Noktalar

En çok kafa karıştıran nokta, çekimli fiillerdeki zaman ve şahıs ekleriyle, ek fiillerin kendi ekleri arasındaki farktır. Unutma, çekimli fiilde temel olan eylem köküdür ve ona zaman ile şahıs ekleri gelir. Ek fiilde ise temel olan isim, sıfat gibi kelimelerdir ve onlara yüklem olma özelliği kazandıran ek fiil ekleri gelir.

* Çekimli Fiil Örnekleri:

* "Geldi" (gel-mek fiil kökü + di geçmiş zaman + Ø

  1. tekil şahıs)

* "Okuyacaklar" (oku-mak fiil kökü + yacak gelecek zaman + lar

  1. çoğul şahıs)

* "Koşuyor" (koş-mak fiil kökü + uyor şimdiki zaman + Ø

  1. tekil şahıs)

* Ek Fiil Örnekleri:

* "Akıllıyım" (akıllı isim + yım ek fiil [idim])

* "Yorgunsun" (yorgun sıfat + sun ek fiil [idin])

* "Mutluydu" (mutlu sıfat + ydu ek fiil [idi])

Burada dikkat etmen gereken kritik nokta şudur: Çekimli fiillerde ekler fiil köküne doğrudan gelir. Ek fiilde ise önce isim veya sıfat gibi kelime gelir, sonra ek fiil eki (bazen kaynaşmış haliyle) gelir. Örneğin, "geliyorum"da "-iyor" ve "-um" doğrudan "gel" köküne ait. Ama "öğretmenim"de "-im", "öğretmen" ismine ait ve "öğretmen idim"in kısaltılmış hali.

Pratik İpuçları ve Öneriler

Türkçe'nin bu iki temel ögesini daha iyi kavramak için birkaç pratik önerim var:

  1. Cümleleri Parçalara Ayır: Bir cümleyi okurken, yüklemi bulmaya çalış ve yüklemin bir fiil mi yoksa isim soylu bir kelime mi olduğunu belirle. Eğer fiilse, hangi zaman ve şahıs ekini aldığını incele. Eğer isim soylu bir kelimeyse, hangi ek fiil ekini aldığını araştır.
  2. Ekleri Tanı: Türkçedeki temel zaman eklerini (-yor, -er, -di, -miş, -ecek, -r) ve şahıs eklerini (-m, -n, -Ø, -k, -niz, -ler) çok iyi öğren. Aynı şekilde ek fiilin temel biçimlerini (idi, imiş, ise, dir) ve zamanla değişmiş hallerini (dı, miş, se, dir, ydı, ymiş, yse, dir) de bilmek sana büyük avantaj sağlar.
  3. Bol Bol Oku ve Yaz: Dilbilgisini sadece kurallardan ibaret görme. Bol bol Türkçe kitap, makale oku. Kendi kendine basit cümleler kurmaya çalış. Yazdıklarını bir kez daha gözden geçirerek fiillerin çekimlerini ve ek fiil kullanımını kontrol et.
  4. Sözlük Kullan: Emin olamadığın kelimelerin fiil olup olmadığını veya bir kelimenin ek fiil alıp almadığını anlamak için sözlüklerin dilbilgisi açıklamalarına bakmaktan çekinme.
  5. Karşılaştırma Yap: Farklı zaman ve şahıslardaki çekimli fiilleri ve ek fiil almış isimleri yan yana yazarak karşılaştır. Bu, aradaki farkı daha net görmeni sağlar. Örneğin: "Geldim" (çekimli fiil) vs "Akıllıydım" (ek fiil).

Bu iki yapı, Türkçe'nin ifade gücünü ve esnekliğini belirleyen en önemli unsurlardan ikisidir. Bunları kavradığında, dilimizi çok daha bilinçli kullanmaya başlarsın.