Eş ari mezhebinin insan fiilleri ile ilgili görüşleri nelerdir?
Eş'arî Mezhebinin İnsan Fiilleri Üzerine Görüşleri
Eş'arî mezhebinin insan fiilleri konusundaki temel yaklaşımını anlamak, kader ve sorumluluk ilişkisini kavramak açısından hayati önem taşır. Deneyimlerime göre bu mezhep, hem Allah'ın mutlak kudretini ve ilmini vurgular hem de insanın cüz'i iradesiyle fiillerinde sorumlu olduğunu savunur. Bu ikisini dengelemeye çalışırken kendine özgü terminolojiler geliştirmiştir.
- Kesb Kavramı: İnsanın Fiildeki Rolü
Eş'arîlere göre insan fiillerinde doğrudan bir yaratıcı değildir. Allah, her şeyin yaratıcısıdır. Peki, insan nasıl sorumlu oluyor? İşte burada "kesb" kavramı devreye girer. Kesb, Allah'ın yarattığı fiili insanın "edinmesi" veya "kazanması" anlamına gelir. Bir örnekle açıklayalım: Bir insan elini kaldırıp bir nesneye dokunduğunda, bu eylemin yaratılışı Allah'tandır. Ancak insanın o hareketi yapma iradesini ortaya koyması, yani o eylemi "kesbetmesi" insanın sorumluluğunu doğurur.
Bu, Allah'ın ilminin ve kudretinin her şeyi kuşattığı gerçeğiyle çelişmez. Allah, insanın neyi kesbedeceğini ezelde bilmiştir ve o fiilin gerçekleşmesi için gerekli yaratmayı yapar. Ama insan, bu fiili kendi iradesiyle seçip "kazandığı" için sorumlu tutulur. Sanki bir sanatçı bir heykel yapar; heykeli yaratan sanatçıdır, ama heykele dokunan, onu evirip çeviren kişi de o heykelin sahibi olur. Eş'arîlikte insan, bu anlamda fiilin "sahibi" konumundadır.
- İhtiyar-ı Cüz'î: Cüz'i İradeyi Anlamak
Kesb kavramının temelinde "ihtiyar-ı cüz'î" yani cüz'i irade yatar. Bu, insanın kendi fiilleri konusunda sınırlı da olsa bir seçim hakkına sahip olması demektir. Allah insanlara iyiyi ve kötüyü seçme gücü vermiştir. Bu seçim, Allah'ın yarattığı seçenekler arasından yapılır. İnsanın cüz'i iradesi, Allah'ın sonsuz kudreti karşısında küçük bir pırıltı gibidir ama bu pırıltı, sorumluluk için yeterlidir.
Deneyimlerime göre bu noktada sıklıkla kafa karışıklığı yaşanıyor. Sanki insan kendi başına bir şeyler yaratıyormuş gibi algılanabilir. Ama hayır, Eş'arîler burada Allah'ın yaratma gücünü bir an bile dışarıda bırakmazlar. İnsanın cüz'i iradesi, bir fiilin gerçekleşmesi için gereken "temayül" veya "niyet" gibidir. Allah da bu niyet ve temayülü yarattığında, fiil gerçekleşmiş olur.
- Allah'ın Kudreti ve İnsanın Sorumluluğu Arasındaki Denge
Eş'arîlik, kader ve irade konusundaki uç yaklaşımları ( Cebriye ve Kaderiye) dengelemeye çalışır. Cebriye, insanın tamamen kaderin bir oyuncağı olduğunu ve hiçbir iradesi olmadığını savunurken, Kaderiye insanın kaderden tamamen bağımsız, kendi fiillerini yarattığını iddia eder. Eş'arîlik, bu iki aşırı ucu "vasat" bir yolda birleştirmeye çalışır.
Allah'ın her şeyi yarattığı gerçeği, bir insanı zorla bir eylemi yapmaya ittiği anlamına gelmez. Allah'ın yaratması, insanın kendi seçimiyle ortaya çıkan fiili de kapsar. Bu, Allah'ın ilminin sonsuzluğuyla da ilgilidir. Allah, siz hangi fiili kesbedeceğinizi önceden bildiği için o fiili yaratır. Bu, sizin o fiili kendi cüz'i iradenizle seçtiğiniz gerçeğini ortadan kaldırmaz.
Pratik bir öneri olarak, bu dengeyi anlamak için kendinize şu soruyu sorun: "Bir eylemi yapmaya karar verdiğimde, bu kararımın gerçekleşmesi için Allah'ın fiili yaratması gerekiyor mu?" Evet, gerekiyor. Ama o kararı veren, o fiili kesbetmek isteyen de sizsiniz.
- Fısk ve Küfür Kavramları
İnsan fiilleri konusundaki görüşleri, insanın günah işlemesi veya küfre girmesi gibi durumları da açıklar. Bir insan, Allah'ın yarattığı eylemi "kesbetmek" yerine küfrü kesbederse, bu onun iradesiyle gerçekleşmiş olur. Allah, küfrü de yaratır ancak insan bu küfrü seçtiği ve kesbettiği için sorumludur. Bu, Allah'ın insanları zorla iyiliğe veya kötülüğe yönlendirdiği anlamına gelmez.
Eş'arîlere göre, bir insan Allah'ın varlığını ve birliğini bilmek ve bunu kabul etmek gibi temel ilkelere uymazsa, yani küfrü kesbederse, bu onun cüz'i iradesinin sonucudur. Allah ise bu sonucu bilir ve onun gerçekleşmesi için yaratma fiilini kullanır. Günahlar ve sevaplar da aynı şekilde değerlendirilir.
Sonuç olarak, Eş'arîlikte insan fiilleri, Allah'ın mutlak yaratma gücü ile insanın cüz'i iradesinin birleşimiyle ortaya çıkar. İnsan, Allah'ın yarattığı fiilleri kendi iradesiyle "kesbeder" ve bu kesbiyetten dolayı sorumludur. Bu ince dengeyi anlamak, hem Allah'ın kudretine hem de insanın kendi ahlaki sorumluluğuna dair derin bir kavrayış sağlar.