Dış Kuvvetler nedir 10 sınıf?
Dış Kuvvetler Nedir? - Sınıf Rehberi
Dış kuvvetler, coğrafyanın temel taşlarından biri. Okulda belki de ilk duyduğunda "Ne alaka?" diye sormuşsundur. Ama aslında hayatının her anında, adını bilmesen bile karşılaştığın şeyler. Kısacası, yer şekillerini sürekli şekillendiren, değiştiren etkenler bunlar. Yer kabuğunun kendi içinden gelen enerjilerle değil, dışarıdan, yani atmosferden veya su kaynaklarından gelen enerjilerle ortaya çıkan süreçler.
- Süreçler ve Mekanizmalar: Nasıl Çalışıyorlar?
Dış kuvvetler dediğimizde aslında tek bir şeyden bahsetmiyoruz. Bu büyük şemsiyenin altında birkaç önemli süreç var:
* Fiziksel (Mekanik) Ayrışma: Kayaların fiziksel olarak parçalanması demek. En basit örneği, gece-gündüz arasındaki sıcaklık farkları. Gündüz kaya genleşiyor, gece büzülüyor. Sürekli tekrarlanan bu genleşme ve büzülme hareketleri, kaya taneciklerinin gevşemesine ve ufalanmasına neden oluyor. Bir buzlanma çözülme de var. Kaya çatlaklarına giren su donduğunda hacmi artar, çatlağı genişletir. Tekrar tekrar donup çözülmelerle çatlak derinleşir ve kaya parçalanır. Örnek: Dağlık bölgelerde kaya düşmelerine yol açan bu durumlar, kanyon oluşumunun ilk adımlarıdır. Bu mekanizma, çözünürlük ve kimyasal değişim içermez, sadece fiziksel bir ayrılmadır.
* Kimyasal Ayrışma: Bu süreçte ise kaya mineralleri kimyasal reaksiyonlara girerek farklılaşır. En bilineni hidroliz. Su, bazı minerallerle tepkimeye girerek onları ayrıştırır. Örneğin, feldispat mineralleri suya maruz kaldığında kil minerallerine dönüşebilir. Bir diğeri oksitleme, demir içeren minerallerin havayla yani oksijenle tepkimeye girerek paslanması gibi düşünebilirsin. Demir oksitler, kayanın rengini değiştirir ve daha gevşek hale getirir. Bir de karbonlaşma var. Yağmur suyu havadan karbondioksit alıp zayıf bir asit (karbonik asit) oluşturur. Bu asit, kalker gibi kayaçları çözerek mağaraların oluşumuna zemin hazırlar. Örnek: Türkiye'deki Kapadokya'daki peri bacalarının kimyasal ayrışmaya uğrayan kayaçları daha kolay aşınırken, sert olanların daha dirençli kalması bunun güzel bir örneğidir. Bu süreçler genellikle nemli ve sıcak ortamlarda daha etkilidir.
* Biyolojik Ayrışma: Canlıların kayaçları parçalaması. Kökleri çatlaklara giren bitkilerin büyüdükçe çatlağı genişletmesi en bilineni. Ya da bazı bakterilerin salgıladığı asitlerin kayaları kimyasal olarak etkilemesi. Hatta sincapların yuva kazması bile biyolojik ayrışmaya girer. Örnek: Bir duvarın kenarından çıkan bir otun, zamanla duvarı yıpratması. Deneyimlerime göre, bu süreçler genellikle diğer ayrışma türleriyle birlikte işler.
- Taşıma (Dengeleme) ve Biriktirme: Yerin Şekillenişi
Ayrışma ile parçalanan materyal öylece kalmaz. Dış kuvvetler bu parçaları bir yerden bir yere taşır. Bu taşıma işini yapan ana aktörler şunlar:
* Akarsular: En güçlü dış kuvvettir diyebilirim. Kaynaklandığı yerden denize doğru akarken hem kayaçları aşındırır hem de taşıdığı malzemeleri yatağı boyunca biriktirir.
* Aşındırma: Akarsuların yatağını derine doğru genişletmesine derinlik, yanlara doğru genişletmesine ise taban aşındırması denir. Yükseltisi fazla, eğimi yüksek olan yerlerde derinlik aşındırması hakimdir. Bu da vadilerin oluşumunu sağlar. Örnek: ABD'deki Grand Canyon, Colorado Nehri'nin milyonlarca yıl süren derinlik aşındırmasıyla oluşmuştur. Eğimin azaldığı yerlerde ise akarsular daha çok yan aşındırması yapar, daha geniş ve menderesli (eğri büğrü) vadiler oluşturur.
* Taşıma ve Biriktirme: Akarsu, taşıdığı alüvyonları (tortul malzemeleri) denize dökülürken veya yatağının eğiminin azaldığı yerlerde biriktirir. Bu birikimler delta ovalarını oluşturur. Örnek: Nil Deltası, Çukurova (Seyhan ve Ceyhan nehirleri). Bazen akarsular taşımayı bıraktığı yerde taraça ve sekiler de oluşturabilir.
* Buzullar: Yüksek dağlarda ve kutup bölgelerinde etkili olan buzullar, muazzam bir aşındırma gücüne sahiptir. Buzulun ağırlığı ve taşıdığı buz parçacıkları, kayaçları adeta bir zımpara gibi aşındırır.
* Aşındırma: Buzullar, U şeklindeki vadiler (buzul vadileri) oluşturur. Sirk denilen oyuklar da buzulların yamaçları aşındırmasıyla oluşur. Örnek: İsviçre Alpleri'ndeki vadiler tipik buzul vadileridir.
* Taşıma ve Biriktirme: Buzullar, taşıdıkları moren adı verilen malzemeleri eriyince biriktirir. Bu birikimler "buzul больш" olarak adlandırılır ve inişli çıkışlı morfolojiler yaratır.
* Rüzgar: Kurak ve yarı kurak bölgelerde, yani bitki örtüsünün seyrek olduğu yerlerde çok etkilidir.
* Aşındırma: Rüzgar, havadaki kum ve toz taneciklerini çarparak kayaları aşındırır. Buna abrazion denir. Mantar şeklindeki kayaçlar (şahit kayalar) rüzgar aşındırmasının güzel örneklerindendir. Örnek: Kapadokya'daki bazı oluşumların rüzgar etkisiyle şekillendiği de söylenir. Yer yer çöllerin oluşumunda rüzgarın rolü büyük.
* Taşıma ve Biriktirme: Rüzgar, taşıdığı kumları biriktirerek kumullar (barkanlar, hilal şeklinde kum tepeleri gibi) oluşturur. Tozların biriktiği alanlarda ise löss örtüsü oluşur.
* Dalga ve Akıntılar: Kıyı bölgelerindeki yer şekillerini oluşturan temel etkenlerdir.
* Aşındırma: Dalgaların kayaları döverek aşındırması, kıyıdaki girinti ve çıkıntıları oluşturur. Kıyı taraçaları, falezler ve yalıyarıklar dalga aşındırmasının sonucudur.
* Taşıma ve Biriktirme: Dalga ve akıntılar, kıyı boyunca taşıdıkları malzemeleri plajlar, kordonlar ve lagünler şeklinde biriktirebilir.
- İklimin Rolü: Neden Her Yerde Aynı Değil?
Dış kuvvetlerin etkinliği büyük ölçüde iklime bağlıdır. Her iklim tipinde farklı dış kuvvetler daha baskın rol oynar.
* Nemli ve Sıcak İklimler (Ekvatoral Bölgeler): Kimyasal ayrışma çok etkilidir. Bol su ve yüksek sıcaklık, minerallerin hızla çözünmesine ve ayrışmasına neden olur. Bu bölgelerde akarsu aşındırması da yoğundur, derin vadiler ve geniş tabanlar oluşur.
* Nemli ve Ilıman İklimler (Orta Kuşak): Hem fiziksel hem de kimyasal ayrışma görülür. Mevsimlere bağlı olarak akarsu ve buzul aşındırması da etkilidir. Türkiye'nin büyük bir kısmı bu kuşaktadır. Kışın donan suyun kayaları parçalaması (fiziksel ayrışma) ve mevsimlere göre değişen yağışların akarsu debisini etkilemesi burada önemlidir.
*Kurak ve Yarı Kurak İklimler (Çöller): Fiziksel ayrışma ve rüzgar aşındırması baskındır. Sıcaklık farkları kayaları çatlatırken, rüzgar da kum ve tozları taşıyıp biriktirerek şekilleri meydana getirir. Bitki örtüsünün olmaması, yüzeyin doğrudan etkilere maruz kalmasına neden olur. *Soğuk İklimler (Kutuplar ve Yüksek Dağlar): Buzul aşındırması ve taşıması en etkilidir. Fiziksel ayrışmanın bir türü olan donma-çözülme olayları da önemlidir. Pratik İpucu: Bir bölgenin yer şekillerini incelerken mutlaka o bölgenin iklimini de göz önünde bulundur. İklim, hangi dış kuvvetin daha baskın olacağını belirleyen en önemli faktörlerden biridir. Örneğin, bir çöldeki peri bacaları ile kutuplardaki U şeklindeki vadileri karşılaştırdığında, iklimin yarattığı büyük farkı anlarsın.- Doğal Afetler ve Dış Kuvvetler: Dikkat Edilmesi Gerekenler
Dış kuvvetlerin kontrolsüz ve ani gelişen durumları, doğal afetlere yol açabilir.
* Heyelan: Yamaçlardaki malzemenin (toprak, kayaç) yerçekimi etkisiyle hızla aşağı doğru hareket etmesidir. Genellikle aşırı yağışlar veya depremler, zemindeki su miktarını artırarak zemin kayganlığını artırır ve heyelana neden olur. Eğimin fazla olduğu, bitki örtüsünün tahrip edildiği alanlar heyelan riski taşır. Örnek: Karadeniz Bölgesi'nde sıkça yaşanan heyelanlar.
* Çığ: Kar örtüsünün, dik yamaçlardan kontrolsüzce aşağı doğru inmesidir. Yüksek kar birikimi, ani sıcaklık değişimleri, sarsıntılar (deprem, gürültü) çığ oluşumunu tetikler.
* Sel ve Taşkın: Akarsuların taşıma kapasitesinin aşılması durumunda yatak dışına taşarak çevresini sular altında bırakmasıdır. Aşırı yağışlar, kar erimeleri, akarsu yataklarına yapılan yapılar (köprü ayakları, setler) taşkın riskini artırır.
Öneri: Bulunduğun bölgedeki doğal afet risklerini öğren. Özellikle eğimli alanlarda yaşıyorsan veya bu tür yerlere seyahat ediyorsan, heyelan ve çığ riskine karşı dikkatli olmalısın. Deprem bölgelerinde ise sel ve taşkın uyarılarını dikkate almak hayati önem taşır.Dış kuvvetler, dünyamızın yüzeyini sürekli yeniden şekillendiren muazzam bir güç. Onları anlamak, yaşadığımız çevreyi daha iyi tanımamızı sağlıyor.