Cümlede belirtisiz nesne nasıl bulunur?
Belirtisiz Nesne Nedir ve Nasıl Bulunur?
Belirtisiz nesne, Türkçede cümlenin temel ögelerinden biridir ve fiili yapan öznenin, eylemi gerçekleştirdiği ama tam olarak neyin üzerine yapıldığının belirsiz kaldığı durumlarda ortaya çıkar. Yani, cümlede bir eylem var ama o eylemin nesnesi, "-i, -ı, -u, -ü" gibi belirtme durum eklerini almamış, bir diğer deyişle "belirtilmemiş" bir şekilde karşımıza çıkar. Deneyimlerime göre, birçok öğrenci belirtili ve belirtisiz nesne arasındaki farkı tam olarak kavrayamadığı için hata yapabiliyor. Bu nedenle, bu konuyu netleştirmek ve pratik ipuçları vermek istiyorum.
Belirtisiz Nesneyi Bulmanın Anahtarları: "Ne?" ve "Kimi?" Soruları
Belirtisiz nesneyi bulmanın en temel yolu, fiile "Ne?" veya "Kimi?" sorularını sormaktır. Ancak burada dikkat etmen gereken önemli bir nokta var: Bu soruları sorduğunda alacağın cevap, yalın halde olmalı. Yani, cevapta belirtme durum ekini (-i, -ı, -u, -ü) göremezsin. Eğer cevapta bu ekler varsa, o zaman bulduğun şey belirtisiz nesne değil, belirtili nesnedir.
Şöyle bir örnek üzerinden gidelim:
- "Ayşe kitap okuyor."
Burada fiil "okuyor". Fiile soralım: "Ne okuyor?" Cevap: "kitap". "Kitap" kelimesinde herhangi bir belirtme durumu eki yok. Bu yüzden "kitap" kelimesi belirtisiz nesnedir.
Diğer bir örnek:
- "Ahmet öğrenci dinliyor."
Fiilimiz "dinliyor". Soruyorum: "Kimi dinliyor?" Cevap: "öğrenci". "Öğrenci" kelimesinde de herhangi bir ek yok. Dolayısıyla "öğrenci" kelimesi belirtisiz nesnedir.
Peki ya belirtili nesne olsaydı nasıl olurdu?
- "Ayşe kitabı okuyor."
Burada fiile "Ne okuyor?" diye sorduğumuzda cevap "kitabı" oluyor. "Kitabı" kelimesindeki "-ı" eki, belirtme durum ekidir. Bu da bize "kitabı" kelimesinin belirtili nesne olduğunu gösterir.
Belirtisiz Nesnenin Özelliği: Yalın Hal ve Çoğul Kullanım
Belirtisiz nesneler, adından da anlaşılacağı gibi, eylemin yöneldiği varlığı veya kavramı tam olarak belirtmezler. Bu belirsizlik, genellikle nesnenin yalın halde (yani ek almamış halde) kullanılmasıyla sağlanır. Deneyimlerime göre, bu yalınlık belirtisiz nesnenin en belirgin özelliğidir.
Bir de belirtisiz nesne bazen çoğul halde de kullanılabilir, ancak yine de belirtme durum ekini almaz:
- "Öğretmen kalem dağıttı." (Tek bir kalem mi, birden fazla mı belli değil.)
- "Öğretmen kalemler dağıttı." (Burada "kalemler" kelimesi çoğul olsa da, belirtme durumu ekini almadığı için yine belirtisiz nesnedir.)
Eğer "Öğretmen kalemleri dağıttı." deseydik, "kalemleri" kelimesindeki "-leri" eki, belirtili nesne olmasını sağlardı.
Pratik İpuçları ve Kaçınılması Gereken Hatalar
Belirtisiz nesneyi bulurken şu adımları izleyebilirsin:
- Önce cümlenin fiilini bul.
- Fiile "Ne?" veya "Kimi?" sorularını sor.
- Aldığın cevabın yalın halde olup olmadığını kontrol et. Eğer "-i, -ı, -u, -ü" gibi ekler yoksa, o kelime belirtisiz nesnedir.
Dikkat etmen gereken bir nokta daha var: Bazı durumlarda zarf tümleciyle karıştırılabilir. Örneğin:
- "Çocuk bahçe koştu."
Burada "koştu" fiiline "Nereye koştu?" diye sorarsak cevap "bahçe" olur ve bu da yer tamlayıcısıdır (dolaylı tümleç). Ancak cümlenin anlamı bir eylemin bir şey üzerine yapıldığını ifade ediyorsa, "Ne?" sorusuyla belirtisiz nesne bulunur.
- "Çocuk top oynadı."
Burada "oynadı" fiiline "Ne oynadı?" diye sorarız ve cevap "top" olur. "Top" kelimesinde ek olmadığı için belirtisiz nesnedir.
Özetle, belirtisiz nesne bulmak için fiile sorduğun "Ne?" veya "Kimi?" sorularının cevabının ek almamış, yani yalın halde olması şarttır. Bu kuralı asla aklından çıkarma.