Heyelan nasıl ve neden oluşur?
Heyelan: Toprağın Kayması ve Nedenleri
Heyelan, hepimizin duyduğu, bazen de dehşetle izlediği bir doğa olayı. Ama bu sadece bir toprak kayması değil. Arkasında yatan çok daha karmaşık sebepler var. Deneyimlerime göre, bu olayın temelinde birkaç ana etken yatıyor.
- Suyun Rolü: Toprağın Ağırlaşması ve Kayganlaşması
Heyelanların en büyük tetikleyicilerinden biri su. Özellikle şiddetli yağışlar veya kar erimeleriyle birlikte toprak altına giren fazla su, toprağın yapısını değiştiriyor. Düşünsene, kuru ve sıkı duran bir toprak tanesini bol suyla ıslattığında ne olur? Hem ağırlığı artar hem de tanecikler arasındaki tutunma azalır, adeta kayganlaşır. Bu durum, özellikle eğimli arazilerde zeminin altındaki kaygan tabakayı (örneğin kil tabakası) daha da kaygan hale getirerek zeminin bütünlüğünü bozar.
Örnek: 2014 yılında Rize'nin Çamlıhemşin ilçesinde yaşanan ve bir köprü ile bazı evlerin yıkılmasına neden olan heyelanların en büyük sebebi, aşırı yağışların ardından toprağın suya doygun hale gelmesiydi. Metrekareye düşen yağış miktarı, toprağın taşıma kapasitesini aştı.
- Eğim ve Yamaç Yapısı: Yerçekiminin Gücü
Yerçekimi her zaman bir kuvvet. Yamaçlarda bu kuvvet, toprağı aşağı doğru çekiyor. Arazi ne kadar eğimli olursa, bu çekim kuvveti o kadar artar. Düşük eğimli bir yerde toprak hafifçe kayabilirken, dik yamaçlarda bu kayma çok daha yıkıcı olabilir. Yamaçtaki zeminin homojen olmaması, farklı zemin katmanlarının bulunması da heyelan riskini artırır. Çünkü bu katmanlar farklı yoğunlukta ve farklı su tutma kapasitesine sahip olabilir.
Somut bilgi: Genellikle %20'nin üzerindeki eğimli araziler heyelan riski açısından daha dikkatli incelenir. Ancak zeminin gevşekliği, su varlığı gibi diğer faktörler bu oranı daha da aşağı çekebilir.
- İnsan Etkisi: Doğayı Yeniden Şekillendirmek
Biz insanlar da farkında olmadan heyelanları tetikleyebiliriz. Örneğin, yamaçlara ev yapmak, yol inşa etmek gibi faaliyetler sırasında zeminin doğal dengesini bozabiliriz. Ağaçları kesmek, bitki örtüsünü yok etmek de toprak üzerinde tutunmayı sağlayan kök sistemini ortadan kaldırarak zemini zayıflatır. Kanalizasyon veya su borularındaki kaçaklar da toprağın gereğinden fazla ıslak kalmasına ve kayganlaşmasına neden olabilir.
Pratik öneri: Eğer bir yamaçta ev yapmayı düşünüyorsan veya inşaat planların varsa, mutlaka zemin etüdü yaptırmalı ve uzman görüşü almalısın. Bitki örtüsünü korumak ve yeni ağaçlandırma çalışmaları yapmak da uzun vadede heyelanları önlemeye yardımcı olur.
- Depremler ve Sarsıntılar: Zeminin Ani Oynayışı
Depremler, heyelanların en hızlı ve en yıkıcı tetikleyicilerinden biri olabilir. Yer kabuğundaki ani hareketler, yamaçlardaki zemini sarsarak mevcut dengeyi tamamen bozabilir. Özellikle suya doygun ve gevşek zeminler, deprem anında sıvılaşma eğilimi göstererek bir anda akışkan hale gelebilir ve büyük kütleler halinde kayabilir.
Bilgi: Birçok deprem bölgesinde, depremlerin ardından oluşan heyelanlar, depremin kendisi kadar can ve mal kaybına yol açmıştır. Bu yüzden deprem anında yüksek yamaçlardan ve eğimli arazilerden uzak durmak hayati önem taşır.
Heyelanlar karmaşık bir denge sonucu oluşur. Su, eğim, insan faaliyetleri ve sismik aktivite gibi faktörler bir araya geldiğinde, toprağın tutunma gücü zayıflar ve yerçekiminin etkisiyle o kaçınılmaz kayma gerçekleşir. Bu yüzden yaşadığın çevreyi iyi tanımak ve riskleri bilmek her zaman en iyi önlemdir.