Deyim nedir nasıl bulunur?

Deyim Nedir, Nasıl Bulunur?

Deyim dediğimiz şey, bir dilin kültürel zenginliğini gösteren en renkli taşlardan biri. Tek bir kelimeyle anlatılamayacak bir durumu, bir duyguyu ya da bir fikri, çoğu zaman daha akılda kalıcı ve etkileyici bir şekilde ifade etmemizi sağlar. Yani deyimler, dilimizin adeta gizli şifreleri gibi düşünebilirsin. Kendi başlarına anlamlı olabilecek kelimelerin yan yana gelerek bambaşka, mecazi bir anlam kazanmasıdır.

Peki, bu sihirli kelime gruplarını nasıl bulacağız, nasıl tanıyacağız? Gelin, deneyimlerime göre bu konuya biraz daha yakından bakalım.

Deyimlerin Özellikleri ve Anlamları

Bir kelime grubunun deyim olup olmadığını anlamak için bazı temel özelliklerine bakabilirsin. Deyimler genellikle:

• Kalıplaşmışlardır: Yani içindeki kelimelerin sırası değiştirilemez, yerine başka kelimeler konulamaz. Örneğin, "eteği zil çalmak" yerine "zil eteği çalmak" diyemezsin. Diyen de zaten anlamsız bir şey söylemiş olur.
• Mecazi Anlam Taşırlar: Kelimelerin ilk akla gelen, gerçek anlamlarından farklı bir anlam ifade ederler. "Ayağı yere basmamak" dediğimizde, kimsenin havada yürüdüğünü kastetmeyiz, değil mi? Bu, büyük bir sevinç yaşamak anlamına gelir.
• Az Kelimeyle Çok Şey Anlatırlar: Deyimler, bir durumu birkaç kelimeyle özetler. Örneğin, birinin çok sık ağladığını anlatmak yerine "gözleri çeşme gibi akmak" demek, hem daha etkileyici hem de daha kısa bir anlatımdır.
• Genellikle Bir Fiil İçerirler: Çoğu deyimde bir iş oluş bildiren kelime bulunur. "Eli ayağı buz kesilmek", "kulak kesilmek", "can kulağıyla dinlemek" gibi örneklerde fiillerin ne kadar merkezi olduğunu görebilirsin.

Deyimlere Nereden Ulaşılır?

Deyim bulmanın en kestirme yolu, dilin kendisini dinlemektir. Nerede mi? Günlük hayatta en çok duyacağın yerler:

• Aile Büyükleri ve Çevrendekiler: Dedikodu yaparken değil, sohbet ederken! Yaşça büyüklerin kullandığı ifadeler, genellikle deyimlerin en doğal ve yaygın kullanıldığı yerlerdir. Bir konu hakkında konuşurken, "Ya işte o tam...'a geliyor" gibi ifadelerle bir deyim kullanabilirler. Dikkatlice dinle.
• Kitaplar ve Edebiyat: Romanlar, öyküler, şiirler... Türk edebiyatı deyim deposudur. Okuduğun bir eserde karşına çıkan, anlamını bilmediğin ama cümlenin bağlamından bir şeyler çıkarabildiğin kelime grupları büyük ihtimalle deyimdir. Yazarın bu kelimeyi neden seçtiğini düşünmek, anlamını çözmek için sana bir ipucu verebilir.
• Filmler ve Diziler: Özellikle tarihi veya halktan karakterlerin olduğu yapımlarda bolca deyim kullanılır. Bir karakterin kullandığı ifadeyi not alıp sonra araştırabilirsin.
• Deyim ve Atasözleri Sözlükleri: Bu, en sistematik yol. Birçok yayınevinin bu konuda hazırlanmış kapsamlı sözlükleri var. Bunlar, deyimlerin anlamlarını, kullanımlarını ve bazen kökenlerini de anlatır. Örneğin, TDK'nin yayımladığı "Deyimler Sözlüğü" oldukça güvenilir bir kaynaktır. Bu sözlüklerde, her deyim için yaklaşık 300.000 kelime civarında bir kullanım alanı olduğu belirtilir ki bu da ne kadar sık kullanıldığının bir göstergesidir.

Deyimlerin Anlamlarını Çözme Yöntemleri

Karşına çıkan bir deyimin anlamını hemen bilmiyorsan, birkaç yöntem deneyebilirsin:

• Bağlamdan Çıkarım Yapmak: Cümledeki diğer kelimeler ve cümlenin genel anlamı sana çok şey fısıldayabilir. "İşler iyice sara sarmaşa girdi" cümlesinde, "sara sarmaşa" kelimesinin muhtemelen olumsuz, karışık bir durumu anlattığını tahmin edebilirsin.
• Kelimelerin Köklerine Bakmak: Bazen kelimelerin gerçek anlamları, mecazi anlama giden yolda birer köprü olabilir. "Eli kulağında olmak" deyiminde, "el" ve "kulak" kelimelerinin fiziksel olarak bir araya gelmesiyle ilgili bir durumdan yola çıkılarak, bir şeyin artık gerçekleşmek üzere olduğu anlamı çıkarılabilir.
• Araştırmak: En garantili yöntem. Anlamını merak ettiğin deyimi bir internet arama motoruna yazıp, karşına çıkan ilk güvenilir kaynaklardan (TDK, edebiyat siteleri vb.) anlamını öğren. Örneğin, "balık hafızalı" deyimini araştırdığında, balıkların kısa süreli hafızalarıyla ilişkilendirildiğini ve bunun insanlarda çabuk unutkanlık için kullanıldığını öğrenebilirsin.
• Kullanımını Gözlemlemek: Deyimin başkaları tarafından nasıl kullanıldığını dinlemek, en iyi öğrenme yollarından biridir. Bir arkadaşının bir durumu anlatırken kullandığı bir deyimi duyduğunda, o deyimin o bağlamda ne anlama geldiğini daha iyi kavrayabilirsin.