Türk edebiyatında görülen nazım şekli nedir?
Türk Edebiyatında Nazım Şekilleri: Bir Bakış
Türk edebiyatının zengin nazım şekilleri dünyasına bir dalış yapalım seninle. Her biri kendine has ezgisi, yapısı ve ifade gücüyle birbirinden ayrılır. Deneyimlerime göre, bu şekilleri anlamak, şiiri okurken veya yazarken sana bambaşka bir pencere açar.
Divan Edebiyatının İncileri: Gazel, Kaside ve Mesnevi
Divan edebiyatı, nazım şekilleri açısından oldukça zengin bir dönemdir. Bu dönemin en bilinenlerinden biri gazeldir. Gazeller genellikle aşk, şarap, güzellik gibi temaları işler ve aruz ölçüsüyle yazılır. En az beş, en çok on beş beyitten oluşur. İlk beytine matla, son beytine ise makta denir. Kendi içinde kafiyelenir (aa, ba, ca, da...). Üstatlarımızın (Fuzûlî, Bâkî gibi) gazellerini okuduğunda, kelimelerin nasıl birer inci gibi dizildiğini, duyguların nasıl ince ince işlendiğini fark edersin.
Bir diğer önemli şekil kasidedir. Kasideler genellikle dini, siyasi veya sosyal konuları ele alır, övgü (methiye) amacıyla yazılır. Gazelden daha uzundur ve beyit sayısı genellikle 33 ile 99 arasında değişir. Kasidelerin de kendine özgü bölümleri vardır: nesip (giriş), tegazzül (gazel tarzı beyitler), methiye (asıl övgü), fahriye (şairin kendi övgüsü) ve dua. Bu yapı, dönemin sosyal ve siyasi atmosferini anlamak için de önemli ipuçları verir.
Mesnevi ise daha çok hikaye anlatımına, öğreticiliğe yönelik nazım şeklidir. Her beyit kendi içinde kafiyelidir (aa, bb, cc...). Bu özelliği sayesinde uzun soluklu anlatımlar için idealdir. Mevlânâ'nın "Mesnevî"si bunun en güzel ve en bilinen örneklerinden biridir. Mesnevilerde genellikle aşk hikayeleri, ahlaki öğütler, dini ve tasavvufi düşünceler yer alır.Halk Edebiyatının Sesi: Mani, Türkü ve Koşma
Halk edebiyatına geçtiğimizde ise bambaşka bir coşkuyla karşılaşırız. Mani, en kısa nazım şekillerinden biridir. Genellikle dört dizeden oluşur ve ilk üç dize kendi içinde kafiyelidir (aaa, b). Dördüncü dize ise kafiyesizdir. Mani söylemek, günlük olayları, duyguları kısa ve öz bir şekilde ifade etmenin en yaygın yoludur. Özellikle âşıklar tarafından atışmalarda bolca kullanılır.
Türkü ise halkın dilinden, gönlünden kopup gelen, genellikle ezgili şiirlerdir. Yedi, sekiz veya on birli hece ölçüsüyle yazılır. Her türkünün bir kavuştak kısmı bulunur. Bu kavuştak, şiirin ana fikrini özetleyen ve tekrar eden bölümdür. Türküler, iş hayatından aşka, askerlikten hasrete kadar her konuyu işleyebilir. Bir türküyü dinlerken, o anonim ruhun sesini duyarsın. Koşma ise halk edebiyatının en yaygın nazım şekillerinden biridir. Genellikle 8'li, 11'li veya 15'li hece ölçüsüyle yazılır. Kendi içinde kafiyelenişi gazele benzer (abab, cccb, dddb gibi). Koşmaların da genellikle 3 ila 5 dörtlükten oluştuğunu görürsün. Aşk, doğa güzellikleri, yiğitlik gibi temaları işler. Âşık edebiyatının temel taşlarından biridir.Cumhuriyet Dönemi ve Modern Şiir
Cumhuriyet dönemiyle birlikte nazım şekillerinde de bir serbestleşme ve çeşitlenme görülür. Artık belirli kalıplara sıkışıp kalmak yerine, şairler duygularını ve düşüncelerini en iyi ifade edecekleri biçimi özgürce seçerler. Serbest nazım, bu dönemin en belirgin özelliklerinden biridir. Ancak bu, eski nazım şekillerinin terk edildiği anlamına gelmez. Deneyimlerime göre, günümüz şairleri de zaman zaman bu köklerden beslenerek, onlara yeni yorumlar katarak eserler verirler.
Sen de şiir okurken veya yazarken bu nazım şekillerini göz önünde bulundur. Bir gazelin ahengi, bir koşmanın samimiyeti, mesnevinin akıcılığı... Bunlar, şiirin sadece kelimelerden ibaret olmadığını, aynı zamanda bir yapı, bir ritim ve bir ruh taşıdığını gösterir. Hangi dönemin nazım şeklini incelersen incele, karşında binlerce yıllık bir birikim bulacaksın.