Şathiye nedir özellikleri nelerdir?
Şathiye Nedir, Özellikleri Nelerdir?
Şathiye, tasavvuf edebiyatının öyle bir türü ki, ilk duyduğunda biraz kafanı karıştırabilir. Ama aslında çok daha derin, çok daha incelikli bir anlatım biçimi. Deneyimlerime göre, bunu tam olarak anlamak için ilk önce mistik bir anlayış gerektiğini bilmek önemli.
- Meydan Okuyan Bir Dil:
Şathiye'nin en belirgin özelliği, ilk bakışta kaba veya aykırı görünen ifadeler kullanmasıdır. Sanki bir derviş, Allah'a karşı meydan okuyormuş gibi. Örneğin, Yunus Emre'nin bir beytinde "Cennet illâ rimândır / Mâşuk benim elimdedir" demesi ilk anda küstahlık gibi gelebilir. Ama bunun altındaki mana bambaşka. Bu, kulluğun sınırlarını zorlayan, ilahi aşka kendini tamamen bırakmış bir ruhun ifadesidir. Sanki 'Senin cennetin olsa ne yazar, benim aşkım bana yeter' der gibi. Bu tür ifadeler, sıradan insanların anlayamayacağı, sadece hakikate ermiş kişilerin çözebileceği şifrelerdir.
- Çelişkinin İçindeki Birlik:
Şathiye'de sıkça çelişkili gibi görünen ifadeler bir arada kullanılır. Bu, aslında bir vahdet-i vücut anlayışının yansımasıdır. Varlıkta tek olduğunu bilen bir derviş, hem bir bardağı "İçtim tolu mey-i vahdetten / Kâseden şarâb-ı külliyem ben" diyerek şarap kadehiyle özdeşleştirebilir, hem de kendini yaratıcıyla bir görebilir. Bu, mutlak tevhit anlayışının getirdiği bir cesarettir. Yani, en küçük bir varlıkta bile ilahi özü görmek ve bunu dile getirmek şathiye'nin temel taşlarındandır. Bu tür ifadeler, bazı dönemlerde zındıklıkla bile suçlanmıştır çünkü halk bu derin anlamı kavrayamaz.
- Biçimsel Özellikler ve Amaçlar:
Şathiye'ler genellikle dörtlükler halinde yazılır ve aruz ölçüsü kullanılır. Ancak önemli olan ölçüden çok, içerikteki derinliktir. Bu türün temel amacı, tasavvuftaki belirli makamlara ulaşmış kişilerin yaşadığı coşkuyu, kendinden geçme halini ve bazen de bu haldeki dil sürçmelerini ifade etmektir. Şöyle düşün: Bir insan o kadar coşkun bir aşka tutulur ki, aklı başında gibi konuşmaz. Şathiye de tam olarak bu anların edebiyattaki karşılığıdır. Bazen de bu tür ifadeler, sufilerin kendi aralarındaki bir esprisi veya dış dünyaya karşı bir savunma mekanizması olarak da görülebilir. Dışarıdan gelen eleştirilere karşı, 'Siz bizim dilimizden anlamazsınız' der gibi.
Peki, sen şathiye okurken neye dikkat etmelisin?
- İlk anda anladığın anlamla yetinme. Alt metni, sufiyenin içinde bulunduğu manevi mertebeyi düşünmeye çalış.
- Yazarın kim olduğunu ve hangi ekole ait olduğunu bilmek, anlamayı kolaylaştırır. (Örneğin, Hallac-ı Mansur'un "Enel Hak" demesiyle bir başka sûfinin benzeri bir ifadesi aynı derecede derin olmayabilir.)
- Bu tür eserleri okurken, sabırlı ol ve anlamı yakalamak için biraz zihinsel çaba göster.