Özne hangi sorularla bulunur?

Özne Bulmanın İncelikleri

Türkçede cümlenin temelini oluşturan özneyi bulmak, aslında sandığından daha kolay. Deneyimlerime göre, çoğu zaman gözden kaçan birkaç basit kuralı hatırlamak yeterli. Özne, eylemi gerçekleştiren ya da bir durumun içinde bulunan ögedir. Bunu bulmanın en kestirme yolu ise "Kim?" ve "Ney?" sorularını yükleme yöneltmektir.

Mesela, "Ali topu attı." cümlesinde yüklem "attı". Şimdi soruyorum: Kim attı? Cevap: Ali. İşte "Ali" bu cümlenin öznesi. Ya da "Kitap masanın üzerindeydi." cümlesinde yüklem "üstündeydi". Soralım: Ney üstündeydi? Cevap: Kitap. Demek ki "Kitap" burada özne.

Burada dikkat etmen gereken bir nokta var: Soruyu yükleme sorduğunda, cevabı da cümlenin içinde bulmalısın. Eğer cevabı bulamıyorsan, o zaman sorduğun soru veya cümlenin yapısı hakkında tekrar düşünmen gerekebilir.

Gizli Özne: Gözden Kaçmaması Gereken Detay

Özne her zaman açıkça belirtilmeyebilir. İşte bu noktada gizli özne devreye girer. Gizli özne, cümlenin içinde yazılı olmasa da yüklemin çekiminden anlaşılır. Örneğin, "Okula gittik." cümlesine bakalım. Yüklemimiz "gittik". Bu fiilin sonundaki "-ik" eki, eylemi gerçekleştirenin "biz" olduğunu net bir şekilde gösteriyor. "Biz" burada gizli öznedir.

Bu tür durumlarda, yüklemin aldığı şahıs ekine dikkat etmek en önemli ipucudur. Eğer fiilde "ben", "sen", "o", "biz", "siz", "onlar" şahıs zamirlerinden birini çağrıştıran bir ek varsa, muhtemelen gizli bir özne söz konusudur. Bu, dilimizin ne kadar ekonomik ve akıcı olabildiğinin güzel bir örneği.

Yardımcı Fiillerle Özne Bulma

Bazen cümlelerde birden fazla fiil olabilir ve bu durum özneyi bulmayı biraz karıştırabilir. Özellikle yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiillerde özneyi doğru belirlemek önemlidir. Örneğin, "Çocuklar parka gitmek istiyorlar." cümlesinde yüklem "gitmek istiyorlar". Buradaki asıl eylemi gerçekleştiren kim? Çocuklar. Yani öznemiz "Çocuklar".

Yardımcı fiil "istiyorlar" olsa da, asıl eylem "gitmek" ve bu eylemin kim tarafından istendiği sorusu yine "Kim?" sorusuyla özneyi bulmamızı sağlar. "Kim gitmek istiyorlar?" sorusunun cevabı yine "Çocuklar" olacaktır. Bu yüzden, cümlenin asıl anlamını taşıyan fiil veya fiil grubunu yüklem olarak kabul edip, o yükleme "Kim?" veya "Ney?" sorularını yöneltmek her zaman işe yarar.

Özne ile Yüklem Arasındaki Uyum

Öznenin doğru bulunması, cümlenin diğer ögeleriyle uyumu açısından da kritik öneme sahiptir. Özne, yüklemin bildirdiği işi yapan veya durumun içinde bulunan öge olduğu için, ikisi arasında bir anlam ve biçim bütünlüğü olmalıdır. Deneyimlerime göre, özne-yüklem uyumsuzluğu genellikle anlamın kaybolmasına neden olur.

Örneğin, özne tekilse yüklem de tekil olmalı; özne çoğulsa yüklem de çoğul olmalı. "Kızlar sinemaya gitti." yerine "Kızlar sinemaya gittiler." demek daha yaygın bir kullanımdır ve dilbilgisel olarak daha doğrudur. Bu uyuma dikkat etmek, cümlenin doğru anlaşılmasını sağlar. Kendine her zaman "Bu eylem kim tarafından gerçekleştirildi?" sorusunu sorarak, özneyi netleştirebilirsin.