Bilim etiği davranış standartları nelerdir?
Bilim Etiği: Davranış Standartları ve Pratik Rehberler
Bilim etiği, öyle kuru bir mevzu değil, tam aksine bilimin kalitesi, güvenilirliği ve toplumdaki yeri için hayati öneme sahip. Yıllardır bu alanda çalışmış, birçok bilim insanıyla dirsek teması kurmuş biri olarak şunu net söyleyebilirim: bilim etiği sadece kurallar bütünü değil, bir düşünce biçimi, bir duruş meselesi.
- Dürüstlük ve Şeffaflık: Bilimin Temel Taşı
Bilimsel çalışmalarda dürüstlük ve şeffaflık olmazsa olmazdır. Veri manipülasyonu, uydurma veya çarpıtma, sadece o çalışmayı değil, tüm bilim camiasını zan altında bırakır. Deneyimlerime göre, bu konuda en sık karşılaşılan sorunlardan biri, olumsuz çıkan sonuçların yayınlanmaktan kaçınılmasıdır. Örneğin, bir ilaç üzerinde yapılan bir klinik deneyde, ilacın beklenen etkiyi göstermemesi veya yan etki oluşturması durumunda bu verilerin gizlenmesi, etik dışıdır. Oysa ki, bu tür "negatif" sonuçlar bile bilime katkı sağlar, çünkü araştırmacılara farklı yollar denemeleri gerektiğini gösterir.
Bir örnek vereyim: 2000'li yılların başında, bazı ilaç firmalarının, ilaçlarının olumsuz klinik deney sonuçlarını yayınlamaktan kaçındığı ortaya çıktı. Bu, hem hastaların doğru bilgiye ulaşmasını engelledi hem de bilimsel dergilerin güvenilirliğini sarstı. Sonrasında, büyük bilimsel dergiler (örneğin The Lancet, New England Journal of Medicine gibi), klinik deneylerin başlamadan önce bir veri tabanına kaydedilmesini (ClinicalTrials.gov gibi) ve sonuçların, olumlu ya da olumsuz, mutlaka yayınlanmasını şart koştu. Bu, şeffaflığı artırmak adına atılmış çok önemli bir adımdır.
Peki sen ne yapmalısın? Çalışmalarında topladığın tüm verileri, analiz yöntemlerini ve sonuçları (istatistiksel anlamlılık taşısın ya da taşımasın) açıkça belirt. Metodolojini o kadar detaylı yaz ki, başka bir araştırmacı senin çalışmanı aynen tekrarlayabilsin. Bu, bilimin tekrarlanabilirlik ilkesinin de bir gereğidir.
- Atıf ve Kaynak Gösterme: Fikri Mülkiyetin Saygısı
Bilim, birikim üzerine kuruludur. Başkalarının fikirlerine, çalışmalarına saygı duymak ve onları doğru şekilde atıfta bulunarak belirtmek, bilim etiğinin temel taşlarındandır. İntihal, yani başkalarının fikirlerini veya yazılarını kendi eserin gibi göstermek, bilim dünyasındaki en ağır etik ihlallerden biridir. Sadece kelimeleri kopyalamak değil, bir fikri veya bir veriyi kaynağını belirtmeden kullanmak da intihaldir.
Şu rakamları aklından çıkarma: Yükseköğretim Kurulu (YÖK) verilerine göre, Türkiye'de her yıl yüzlerce akademik personelin intihal nedeniyle soruşturma geçirdiği biliniyor. Bu soruşturmaların önemli bir kısmı da unvan kaybı veya kademe durdurma cezalarıyla sonuçlanıyor. Hatta bazı durumlarda, intihal tespit edilen doktora tezleri veya makaleler geri çekiliyor. Bu, akademik kariyerine telafisi zor darbeler vurabilir.
Peki doğru atıf nasıl yapılır? Her derginin veya yayın kuruluşunun kendine özgü bir atıf stili (APA, MLA, Chicago vb.) vardır. Yayın yapacağın yerin atıf kurallarını çok iyi öğren ve harfiyen uygula. Şunu unutma: bir cümleyi, bir paragrafı veya bir fikri başka bir kaynaktan alıyorsan, mutlaka tırnak içinde belirtmeli ve hemen ardından kaynağını göstermelisin. Kendi cümlelerinle özetlesen bile, yine de orijinal kaynağa atıfta bulunmalısın. Atıf programları (Zotero, Mendeley gibi) bu konuda hayatını kurtarır, kullanmaya başla.
- Çıkar Çatışması ve Tarafsızlık: Bilimsel Bağımsızlık
Bilimsel araştırmalarda çıkar çatışması, araştırmanın tarafsızlığını ve güvenilirliğini zedeleyebilecek potansiyel bir risk faktörüdür. Bir araştırmacının, yaptığı çalışma sonucunda kişisel, finansal veya kurumsal bir çıkarı varsa, bu durumun açıkça belirtilmesi gerekir. Örneğin, bir ilaç firmasının finansal desteğiyle yapılan bir ilaç araştırmasında, araştırmacının aynı zamanda o firmanın hisse senetlerine sahip olması veya yönetim kurulunda yer alması bir çıkar çatışmasıdır. Bu, sonucun manipüle edilme şüphesini doğurur.
Deneyimlerime göre, çıkar çatışmaları genellikle göz ardı edilen ama çok önemli bir etik konudur. Uluslararası bilimsel dergilerin büyük çoğunluğu, makale gönderimlerinde tüm yazarlardan potansiyel çıkar çatışmalarını beyan etmelerini ister. Hatta bazı dergiler, belirli türdeki çıkar çatışmaları olan yazarların makalelerini kabul etmez.
Senin için pratik önerim şu: Eğer bir çalışmanın finansal kaynağı, kullanılan malzeme veya ekipman sağlayıcısı ile senin veya kurumunun arasında bir bağ varsa, bunu makalenin "Teşekkür" veya "Çıkar Çatışması Beyanı" bölümünde açıkça belirtmelisin. Bu, senin dürüstlüğünü ve şeffaflığını gösterir. Unutma, çıkar çatışması beyan etmek bir zayıflık değil, tam tersine etik bir duruştur ve bilime olan güveni artırır. Bir araştırmanın sonuçları, dış etkenlerden bağımsız, tamamen bilimsel verilere dayanmalıdır.