Özben nedir psikoloji?

Özben Nedir Psikolojide ve Neden Bu Kadar Önemli?

Özben, psikolojide benlik kavramının bir alt kümesi olarak düşünülebilir. Kısaca, kendine dair sahip olduğun tüm inançlar, düşünceler, duygular ve algıların toplamıdır. Bu, sadece dışarıdan nasıl göründüğünle ilgili değil, aynı zamanda içsel dünyanla, yeteneklerinle, değerlerinle ve geleceğe dair beklentilerinle de ilgilidir. Deneyimlerime göre, özbenin sağlam temellere oturması, bireyin psikolojik sağlığı ve yaşam doyumu için kilit rol oynuyor.

1. Özbenin Katmanları: Kim Olduğunu Keşfetmek

Özben tek bir boyuttan ibaret değil, birkaç farklı katmanı var ve her biri birbirini etkiliyor:

• Gerçek Özben (Actual Self): Şu anda kim olduğuna dair algın. Ne düşündüğün, ne hissettiğin, neye inandığın, neye yeteneğin olduğu gibi mevcut durumunu yansıtır. Örneğin, "Ben iyi bir dinleyiciyim" veya "Matematikte zorlanıyorum" gibi ifadeler gerçek özbenine dairdir.
• İdeal Özben (Ideal Self): Olmak istediğin kişi. Hayallerindeki, hedeflerindeki sen. "Keşke daha sabırlı olsaydım" veya "Daha başarılı bir kariyerim olmalı" gibi beklentiler bu kategoriye girer. Bu, genellikle toplumun veya kendi içselleştirdiğin standartların bir yansımasıdır.
• Olması Gereken Özben (Ought Self): Başkalarının (ailen, arkadaşların, toplumun) senin olmanı beklediği kişi. Sorumlulukların, görevlerin ve ahlaki yükümlülüklerinle şekillenir. "Annem benden doktor olmamı bekliyor" veya "İyi bir vatandaş olarak vergi ödemeliyim" gibi düşünceler bu katmana aittir.

Bu üç katman arasındaki uyum veya uyumsuzluk, psikolojik iyi oluşunu doğrudan etkiler. Örneğin, gerçek özbeninle ideal özbenin arasında büyük bir fark varsa, bu durum kaygıya, tatminsizliğe veya depresyona yol açabilir. Deneyimlerime göre, danışanların büyük bir çoğunluğu, özellikle ideal ve olması gereken özbenin baskısı altında ezilme hissiyatı yaşıyor. Bu durum, sürekli bir yetersizlik algısı yaratabiliyor.

1. Özben Gelişimi: Çocukluktan Yetişkinliğe Bir Yolculuk

Özben doğuştan sabit bir yapı değil, yaşam boyu süregelen dinamik bir süreçle şekillenir. Bu süreçte en kritik dönemlerden biri çocukluktur.

• Çocukluk Dönemi: Ebeveynlerin ve yakın çevrenin geri bildirimleri, çocuğun özben algısının temelini atar. "Sen çok akıllısın" veya "Sen yaramaz bir çocuksun" gibi ifadeler, çocuğun kendine dair inançlarını oluşturur. Erik Erikson'ın psikososyal gelişim teorisi, bu dönemdeki güven, özerklik ve girişimcilik gibi çatışmaların özben gelişimini nasıl etkilediğini çok güzel açıklar. Örneğin, özerkliğin desteklendiği bir çocuk, kendine güvenen ve kendi kararlarını alabilen bir özben geliştirirken, sürekli eleştirilen bir çocukta yetersizlik ve şüphe duyguları pekişebilir.
• Ergenlik Dönemi: Kimlik arayışının zirve yaptığı dönemdir. Farklı sosyal roller denenir, değerler sorgulanır ve kendine dair daha tutarlı bir algı oluşturulmaya çalışılır. Bu dönemde arkadaşlar ve akran grubu, özben gelişiminde aile kadar önemli hale gelir. Sosyal karşılaştırmalar, ergenin özben algısını olumlu veya olumsuz yönde etkileyebilir.
• Yetişkinlik Dönemi: Özben daha stabil hale gelse de, yaşam olayları (kariyer değişiklikleri, evlilik, ebeveynlik, kayıplar) özben algısını yeniden şekillendirebilir. Sürekli öğrenme ve kendini geliştirme, sağlıklı bir özbenin sürdürülmesi için önemlidir. Deneyimlerime göre, yetişkinlikte yaşanan krizler, aslında özbenin yeniden yapılandırılması için birer fırsat sunar.

1. Özben ve Psikolojik Sağlık İlişkisi: Kendinle Barışmak

Sağlıklı bir özben, psikolojik iyi oluşun temel direklerinden biridir. İşte bu bağlantıyı güçlendirmek için pratik öneriler:

• Öz Farkındalık Geliştirme: Kendini tanımak, özbenini anlamanın ilk adımıdır. Günlük tutmak, meditasyon yapmak veya terapi almak, gerçek özbenini keşfetmene yardımcı olabilir. Kendine "Ben kimim?", "Nelerden hoşlanırım?", "Neler beni rahatsız eder?" gibi sorular sorarak başlayabilirsin.
• Gerçekçi Hedefler Belirleme: İdeal özbeninle arandaki fark çok büyükse, bu durum hayal kırıklığı yaratabilir. Ulaşılabilir, küçük adımlarla ilerleyebileceğin hedefler belirlemek, özbenine olan inancını güçlendirir. Örneğin, "Bir ayda 10 kitap okuyacağım" yerine "Her gün 15 dakika kitap okuyacağım" demek daha gerçekçidir.
• Kendine Şefkat Gösterme: Hatalar yapmak insan doğasıdır. Mükemmeliyetçilikten uzaklaşarak, kendine karşı anlayışlı ve şefkatli olmak, özbenini olumsuz eleştirilerden korur. Kendine, en yakın arkadaşına davrandığın gibi davran.
• Sosyal Karşılaştırmalardan Kaçınma: Özellikle sosyal medya çağında, başkalarının "mükemmel" hayatlarıyla kendi hayatını karşılaştırmak, özbenine zarar verebilir. Herkesin kendi yolculuğu olduğunu ve görünenin her zaman gerçek olmadığını unutma. Başkalarının başarıları yerine kendi ilerlemene odaklan.
• Değerlerini Keşfetme ve Onlara Göre Yaşama: Seni gerçekten neyin motive ettiğini, nelere değer verdiğini bulmak, özbeninin temelini sağlamlaştırır. Örneğin, dürüstlük senin için önemli bir değerse, hayatında dürüstlüğü ön planda tutan kararlar almak, özbeninle uyumlu bir yaşam sürmeni sağlar ve içsel bir tatmin yaratır.

Özben, sürekli üzerinde çalışılması gereken bir yapıdır. Kendine yatırım yapmak, kendini anlamak ve kendini kabul etmek, sağlıklı ve mutlu bir yaşamın anahtarıdır. Unutma, en önemli ilişkin, kendinle olan ilişkidir.