Yazılım lisans türleri nelerdir?

Yazılım lisansları, aslında yazılımı nasıl kullanabileceğini, kopyalayabileceğini, dağıtabileceğini veya üzerinde değişiklik yapabileceğini belirleyen yasal anlaşmalar. Çoğu zaman bir yazılımı indirdiğinde veya kurduğunda karşına çıkan o uzun metinler var ya, işte onlar. Benim deneyimlerime göre, bu lisanslar yazılım geliştiricisi için bir koruma kalkanı olurken, kullanıcı için de neye izinli olup neye olmadığını anlamanın tek yolu.

1. Ticari (Proprietary) Lisanslar: Kapalı Kutular ve Kontrol

Ticari lisanslar, adından da anlaşılacağı gibi, para kazanma veya bir şirketin özel mülkiyeti olma amacı güden yazılımlar için kullanılır. Bu tür yazılımların kaynak koduna erişimin genellikle olmaz, üzerinde değişiklik yapamazsın ve genellikle belirli bir ücret karşılığında kullanırsın. En bilinen örnekleri şunlardır:

• Microsoft Windows: Herkesin bildiği işletim sistemi. Bir lisans anahtarı satın alırsın ve bu anahtar sana belirli bir sürümü belirli bir cihazda kullanma hakkı verir. Kaynak koduna erişimin yok, dağıtamazsın, üzerinde değişiklik yapamazsın.
• Adobe Creative Cloud Ürünleri (Photoshop, Illustrator): Abonelik tabanlı bir modelle çalışır. Aylık veya yıllık belirli bir ücret ödersin ve bu sana yazılımları kullanma hakkı verir. Lisansın bittiğinde erişimin kesilir. Kaynak kodları kapalıdır.
• Oyunlar: Steam, Epic Games gibi platformlardan satın aldığın oyunların çoğu ticari lisanslıdır. Genellikle tek bir kullanıcı için kullanım hakkı verir ve oyunun dosyalarına müdahale etmene izin vermez (modlama gibi durumlar ayrı lisans anlaşmalarıyla belirlenebilir).

Bu lisansların en büyük avantajı, genellikle profesyonel destek ve stabilite sunmalarıdır. Şirketler, ürünlerinin arkasında durur ve sorun yaşadığında sana yardımcı olurlar. Ancak dezavantajı, genellikle pahalı olmaları ve seni satıcının kontrolüne bağlı kılmalarıdır. Eğer bir şirkette çalışıyorsan, bu tür yazılımlar için genellikle kurumun toplu lisans anlaşmaları olur, bu da sana bireysel lisans maliyetlerinden kurtarır.

1. Açık Kaynak (Open Source) Lisanslar: Özgürlük ve Topluluk Gücü

Açık kaynak lisanslar, yazılımın kaynak kodunun herkese açık olduğu ve belirli koşullar altında kullanım, kopyalama, dağıtma ve değiştirme özgürlüğü sunduğu lisanslardır. Bu tür yazılımlar genellikle topluluklar tarafından geliştirilir ve desteklenir. Açık kaynak dünyasında birçok farklı lisans türü bulunur, ancak en popüler olanları şunlardır:

• GNU General Public License (GPL): "Copyleft" felsefesinin en bilinen örneğidir. Eğer GPL lisanslı bir yazılımı değiştirir ve dağıtırsan, senin de yaptığın değişiklikleri aynı lisans altında (yani açık kaynak olarak) dağıtman gerekir. Bu, yazılımın özgür kalmasını garanti eder. Linux çekirdeği, WordPress gibi devasa projeler GPL lisanslıdır.
• MIT License: Çok daha esnek bir lisans türüdür. Yazılımı istediğin gibi kullanabilir, değiştirebilir, dağıtabilir ve hatta ticari ürünlerinde kullanabilirsin. Tek şartı, orijinal lisans metnini ve telif hakkı bildirimini korumandır. React, jQuery gibi birçok popüler JavaScript kütüphanesi MIT lisanslıdır. Bu, geliştiricilere büyük bir esneklik sunar.
• Apache License 2.0: MIT'ye benzer şekilde esnek bir lisanstır ancak patent haklarıyla ilgili ek korumalar sunar. Ticari kullanım için de uygundur. Android işletim sistemi (çekirdeği GPL olsa da), Apache HTTP Server gibi projeler bu lisansı kullanır.

Açık kaynak yazılımların en büyük avantajı maliyet etkinliği (genellikle ücretsizdirler), şeffaflık, esneklik ve topluluk desteğidir. Bir sorunla karşılaştığında veya bir özellik eklemek istediğinde, genellikle binlerce geliştiricinin olduğu bir topluluktan yardım alabilirsin. Dezavantajı ise, ticari yazılımlardaki gibi doğrudan bir "müşteri hizmetleri" hattının olmamasıdır. Destek genellikle topluluk forumları veya ücretli danışmanlık hizmetleri aracılığıyla sağlanır.

1. Freeware ve Shareware: Kullanım Şartları ve Modeller

Bu iki terim, aslında lisans türünden ziyade dağıtım ve kullanım modelini ifade eder. Genellikle ticari lisanslı yazılımların özel durumlarıdır:

• Freeware: Adından da anlaşılacağı gibi, ücretsiz olarak kullanılabilen yazılımlardır. Ancak bu, açık kaynak olduğu anlamına gelmez. Kaynak kodu kapalıdır ve üzerinde değişiklik yapma veya dağıtma hakkın genellikle yoktur. Geliştirici, yazılımı para kazanmak yerine itibar, reklam veya başka bir ürününün tanıtımı için ücretsiz sunmayı tercih edebilir. Örneğin, VLC Media Player (hem açık kaynak hem freeware) veya bazı eski oyunların demoları freeware olabilir.
• Shareware: Bu modelde yazılımı bir deneme süresi boyunca veya kısıtlı özelliklerle ücretsiz kullanabilirsin. Eğer beğenirsen ve tüm özelliklerine erişmek istersen, bir ücret ödeyerek tam sürümü satın alman gerekir. Genellikle eski Windows oyunlarında veya bazı yardımcı programlarda karşılaşırdık. WinRAR gibi sıkıştırma programları da bu modelin güzel bir örneğidir; sürekli "satın al" uyarısı verir ama kullanmaya devam edebilirsin.

Freeware ve shareware, özellikle bireysel kullanıcılar için maliyet avantajı sunar. Yeni bir yazılımı denemek veya basit bir ihtiyacını karşılamak için iyi birer seçenek olabilirler. Ancak, freeware'in "bedava" olması, kötü amaçlı yazılım (malware) içermeyeceği anlamına gelmez, bu yüzden indirdiğin kaynağa dikkat etmelisin. Shareware ise, tam sürüme geçmediğin sürece sınırlı bir deneyim sunar.

Pratik İpuçları ve Öneriler

• Her zaman oku: Bir yazılımı kurarken çıkan o uzun lisans sözleşmesini kimse okumaz, biliyorum. Ama özellikle profesyonel projelerde veya bir yazılımı dağıtacaksan, mutlaka oku. Ne haklara sahipsin, neye izinlisin bilmek kritik.
• Açık kaynağı destekle: Eğer bütçen kısıtlıysa veya sadece öğrenmek istiyorsan, açık kaynak yazılımlara bir şans ver. Topluluklara katıl, hata bildir, hatta kod yazmaya başla. Hem kendine yatırım yapmış olursun hem de bu ekosisteme katkıda bulunursun.
• Ticari lisanslarda dikkatli ol: Şirketler için toplu lisans anlaşmaları genellikle daha uygun maliyetlidir. Lisans sayısını ve kullanım şartlarını iyi yönetmek, yasal sorunlardan ve gereksiz maliyetlerden seni korur. Deneyimlerime göre, lisans denetimleri hiç de hoş olmaz.
• Lisans uyumluluğuna dikkat et: Özellikle açık kaynak projelerde farklı lisanslı bileşenleri bir araya getirdiğinde lisans uyumluluğu çok önemlidir. Örneğin, GPL bir proje içine MIT lisanslı bir kütüphane ekleyebilirsin ama tersi her zaman mümkün olmayabilir. Bu karmaşık bir konu ama bilmekte fayda var.

Özetle, yazılım lisansları sadece bir kağıt parçası değil, aynı zamanda yazılım dünyasının işleyişini, haklarını ve sorumluluklarını belirleyen temel kurallardır. Bilinçli bir kullanıcı ve geliştirici olmak için bu kuralları anlamak sana büyük avantaj sağlayacaktır.