Tikel ve tümel ne demek?
Tikel ve Tümel: Farkı Ne, Neden Önemli?
Şimdi gel seninle şu tikel ve tümel meselesine bir dalalım. Felsefe, mantık derken biraz soyut gelebilir ama aslında hayatımızın tam ortasında bu iki kavram. Günlük konuşmalarımızda, düşünme biçimimizde sürekli kullanıyoruz, farkında olmadan. Anlayınca işler hem daha netleşecek hem de bazı şeylere daha farklı bakacaksın.
- Tikel: Tek Bir Şey, Özel Bir Varlık
Tikel dediğimiz şey, evrendeki tekil, özel, bireysel bir varlıktır. Yani, "Ahmet", "bu masa", "şu ağaç", "benim kedim Reks" gibi somut, sadece bir tane olan şeyler. Bunlar, kendi başlarına var olan, başkasıyla karıştırılmayacak kadar belirgin kimliklere sahip.
Deneyimlerime göre, tikel olanı anlamak için şuna bakabilirsin: O şeyin tam olarak "bu" olup olmadığını sorgula. Örneğin, bir parkta yürüyorsun ve önünde 10 tane bank var. Hepsi "bank" olsa da, sen birine oturmak istediğinde "şu bank" dersin. O "şu bank", o an senin için tikelliktir. Diğer banklar, senin için şimdilik sadece potansiyel tikellerdir.
Örneklerle pekiştirelim:
- Bir sınıftaki öğrencilerden biri (Ali). Ali, tekil bir insandır.
- Masadaki kırmızı elma. O spesifik elma, tikelliktir.
- Bir müzik dinlerken çalan o şarkı. O an dinlediğin o eser, tikelliktir.
Tikel, var olanın en somut halidir. Onun hakkında konuşurken, genellikle parmakla göstererek veya "bu" diyerek referans veririz.
- Tümel: Bir Gruba Ait Olan Genel Özellik
Tümel ise, birçok tikeli kapsayan genel bir kavram, bir sınıftır. Yani, az önce bahsettiğimiz tüm "bankların" ortak özelliği, yani "banklık" kavramı. Veya tüm "insanları" kapsayan "insanlık" kavramı.
Tümel kavramlar, tikellerin ortak özelliklerini soyutlayarak elde edilir. "İnsan" dediğimizde, Ahmet'i, Ayşe'yi, Mehmet'i, yani dünyadaki tüm insanları kapsayan bir genelleme yaparız. Bu genelleme, onların hepsinde bulunan ortak özellikleri (nefes almak, düşünmek, konuşmak gibi) temel alır.
Örneklerle pekiştirelim:
- Az önceki Ali, insan tümelinin bir tikeliydi. "İnsan" tümeldir.
- Masadaki kırmızı elma, meyve tümelinin bir tikeliydi. "Meyve" tümeldir.
- Bir sınıftaki tüm öğrenciler. "Öğrenci" tümeldir.
Tümel, aslında bir kategoridir. Tikellerin bu kategoriye dahil olmasını sağlayan ortak özellikler vardır. Örneğin, "memeli" tümelini düşün. Bu tümel, "kedi", "köpek", "insan", "balina" gibi birçok tikeli kapsar çünkü hepsinde ortak olan "yavrularını sütle besleme" gibi özellikler bulunur.
- Tikelden Tümele, Tümelden Tikellere: Akıl Yürütme
Bu iki kavram arasındaki ilişki, akıl yürütmenin temelini oluşturur. Mantıkta bu, tümevarım ve tümdengelim olarak karşımıza çıkar.
Tümevarım: Birkaç tikeli gözlemleyip, onlardan yola çıkarak genel bir sonuca ulaşma yöntemidir. Örneğin, gözlemlediğin 5 tane leyleğin beyaz olduğunu gördüğünde, "Tüm leylekler beyazdır" gibi bir genelleme yapabilirsin. (Bu her zaman doğru çıkmayabilir, bilimsel araştırmalarda bu yöntem dikkatli kullanılır).
- Deneyim: Gördüğüm ilk üç karga siyahtı.
- Sonuç (Tümevarım): O halde tüm kargalar siyahtır. (Bu genel bir yargıdır, yani tümeldir.)
Tümdengelim: Genel bir kuraldan (tümelden) yola çıkarak, o kuralın geçerli olduğu özel bir duruma (tikellere) ulaşma yöntemidir. Bu daha garantili bir akıl yürütme biçimidir.
- Genel Kural (Tümel): Bütün insanlar ölümlüdür.
- Özel Durum (Tikel): Sokrates bir insandır.
- Sonuç (Tümdengelim): O halde Sokrates ölümlüdür.
Pratik İpucu: Günlük hayatta bir durumla karşılaştığında, "Bu durum hangi genel kurala uyuyor?" ya da "Bu genel kural, bu özel durum için geçerli mi?" diye sormak, olayları daha mantıklı bir çerçevede değerlendirmene yardımcı olur.
- Neden Önemli?
Bu ayrımı bilmek, hem düşünme biçimini geliştirir hem de iletişimde netlik sağlar. Birisi sana "Bu araba çok hızlı" dediğinde, hangi arabadan bahsettiğini (tikel) anlamak önemlidir. Ancak, eğer "Amerikan arabaları yavaş olur" gibi bir genelleme yapıyorsa, bu da bir tümel yargıdır ve bu yargının doğruluğunu sorgulamak için hangi tikellere dayandığını bilmek gerekir.
Deneyimlerime göre, birçok tartışma veya yanlış anlaşılma, tikellerle tümellerin karıştırılmasından kaynaklanır. Bir kişinin tek bir davranışını (tikel) baz alıp, o kişinin tüm karakteri hakkında (tümel) genelleme yapmak buna örnektir.
Senin İçin Öneri: Bir şey hakkında konuşurken veya bir argümanı değerlendirirken, "Şu an bahsettiğim şey tekil bir örnek mi, yoksa genel bir kural mı?" diye kendine sor. Bu basit soru, düşüncelerini daha keskin hale getirecektir.