Girişik birleşik cümle nasıl bulunur?
Girişik Birleşik Cümleleri Yakalamanın Yolları
Türkçenin o ince örgülerini çözerken, girişik birleşik cümleler bazen can sıkıcı olabilir, kabul ediyorum. Ama gözünde büyütme, aslında mantığını kavradığında çok da zor değil. Deneyimlerime göre, bu tür cümleleri bulmak için birkaç anahtar nokta var. Bunlara odaklandığında, dil bilgisi testlerinde de, kendi yazılarını yazarken de rahat edeceksin.
- Yan Cümleciği Sakin Bir Su Gibi Düşün
Birleşik cümle dediğimizde, aklına hemen iki ayrı cümlenin birleşimi gelmesin. Girişik birleşik cümleler biraz daha incelikli. Burada temel fikir, bir cümlenin diğerinin içinde, adeta bir "görevli" gibi bulunmasıdır. Bu görevli dediğimiz yan cümleciğin en belirgin işaretleri, genellikle bazı bağlaçlar veya ilgi zamirleridir. Örneğin:
- "ki": "Çok çalıştım ki sınavı kazandım." Burada "çok çalıştım" ana cümle, "sınavı kazandım" ise "ki" bağlacıyla ana cümleye bağlanmış bir yan cümledir. "Ki"nin bu şekilde kullanıldığı yapılar genellikle girişi birleşik cümledir.
- "de" / "da" (bağlaç olan): "Geldiğin de beni ara." "Geldiğin" yüklemi, "beni ara"nın öznesi veya nesnesi durumundadır. Buradaki "de" bağlaçtır ve "geldiğin" kelime grubu bir yan cümlecik oluşturur.
- "nasıl", "neden", "ne zaman", "kim", "hangi" gibi soru kelimeleri: "Sınavı nasıl geçtiğini bana anlattı." "Sınavı nasıl geçtiğini" kısmı, "anlattı" yükleminin nesnesi konumundadır ve kendi içinde bir yargı taşır.
- Belirteç görevindeki yan cümlecikler: "Sana yardım etmek için geldim." "Yardım etmek için" ifadesi, "geldim" yükleminin amacını belirten bir yan cümleciktir. "İçin" burada önemli bir ipucudur.
Bu yan cümleciğin en önemli özelliği, ana cümlenin bir öğesi (özne, nesne, zarf tümleci vb.) olmasıdır. Yani tek başına anlamlı bir tam cümle değildir, ana cümlenin bir parçasıdır.
- Yüklemi Yakından Takip Et: "-dık", "-miş", "-ecek" Ekiyle Kurulan Cümleler
Girişik birleşik cümlelerin en sık rastlanan türlerinden biri, yan cümleciklerin yükleminin belirli eklerle kurulmasıdır. Bu ekler, yan cümleciklerin ne kadar gizli olabileceğini gösterir.
- "-dık" / "-dik" Eki: Bu ek, genellikle yan cümleciklerin geçmişte olan bir eylemi belirttiğini gösterir. "Senin geldiğini bilseydim, seni karşılardım." Buradaki "geldiğini" kelimesi, bir yan cümleciktir ve "bilseydim" yükleminin nesnesi durumundadır.
- "-miş" / "-miş" Eki: Bu ek, genellikle yan cümleciklerin duyulan geçmiş zamanı veya tahminleri belirttiğini gösterir. "Ödevini yapmamış olman beni üzdü." "Yapmamış olman" ifadesi, "üzdü" yükleminin öznesidir.
- "-ecek" / "-acak" Eki: Bu ek, gelecekte olacak bir eylemi belirtir. "Bana vereceği sözü tutmadı." "Vereceği sözü" ifadesi, "tutmadı" yükleminin nesnesidir.
Bu eklere dikkat etmek, cümlenin ana yapısını bozmadan içine gizlenmiş diğer yargıları bulmanı sağlar. Bir nevi, bir binanın içindeki odaları bulmak gibi düşün. Dışarıdan bakınca tek bir yapı görüyorsun ama içeri girince altı farklı oda var.
- Virgülün Rolünü Unutma (Ama Tek Başına Yeterli Değil)
Türkçede virgül, sıralı cümleleri ayırmak için sıkça kullanılır. Bu doğru. Ancak girişi birleşik cümlelerde, virgül her zaman bir işaret değildir. Bazen yan cümlecik, ana cümleye bir zarf tümleci veya nesne olarak bağlandığı için virgül konulmayabilir. Yine de, bir cümlede birden fazla fiilimsi veya yan cümleciği işaret eden bir virgül varsa, bu cümlenin girişi birleşik olma ihtimalini artırır. Örneğin:
"Sabah erkenden kalkıp, kahvaltıyı hazırlayıp, seni beklemeye başladım." Bu cümlede üç farklı fiilimsi var ve bunlar yan cümlecikler oluşturarak ana cümleye bağlanmış. Virgüller, bu yan cümlecikleri birbirine bağlamış.
Fakat şu örneğe bak: "Beni görmek için geldi." Burada "görmek için" bir yan cümleciiktir ama virgül yoktur. Yani tek başına virgülün varlığı veya yokluğu conclusive (kesin) bir kanıt değil, ama diğer işaretlerle birlikte değerlendirilebilir.
Özetle, girişi birleşik cümleleri bulmak için:
- "ki" bağlacı, soru kelimeleri ve zarf tümleci kuran bağlaçlara dikkat et.
- "-dık", "-miş", "-ecek" gibi fiilimsiyi oluşturan ekleri ara.
- Cümlenin ana yüklemiyle birlikte, bu yan cümleciklerin cümlenin hangi öğesi olduğunu anlamaya çalış.
Bu yöntemlerle, Türkçe'nin bu karmaşık ama güzel yapısını daha kolay çözeceğine inanıyorum.